Samarqand iqtisodiyot va servis instituti bektemirov a., Omonov a. A., Xaydarov z. Sh., Niyozov z. D. Tijorat banklari aktiv va passivlarini

“...Bugungi kunda bank tizimidagi eng 
asosiy muammo – ular kapitalining asosiy qismi, yaʻni, 83 foizi davlatga 
tegishli ekanidir. Bu, oʻz navbatida, bank sektorida sogʻlom raqobatga toʻsiq 
boʻlib, xizmat koʻrsatish sifatiga salbiy taʻsir qilmoqda. 
Hukumat va Markaziy bank xalqaro moliya institutlari koʻmagida 
bank-moliya tizimini rivojlantirish boʻyicha uzoq muddatli strategiya ishlab 
chiqishi lozim. Bunda bank tizimiga xususiy va xorijiy kapital kirib kelishi 
hisobidan biz davlat banklari ulushini bosqichma-bosqich kamaytirib 
boramiz. Bu esa sohada raqobat muhitini yaxshilashga, tijorat banklari 
faoliyatini, kreditlash sifati va madaniyatini har tomonlama oshirishga xizmat 
qiladi...”
2
, - degan edi. 
―Tijorat banklari aktivlari va passivlarini boshqarish‖ (TBAPB) fanining 
predmeti – bu pul mablagʻlarini jalb qilish va ularni joylashtirishni tartibga solish 
2
Ш.Мирзияевнинг 2019 йил учун мўлжалланган энг муҳим устувор вазифалар 
ҳақидаги Олий Мажлисга Мурожаатномаси. Т.2019 й. 

---

6 
yoʻllari va usullari toʻgʻrisida bilimlar majmuasi. Bankni foyda darajasi 
barqarorligini taʻminlash va koʻzda tutilmagan risklarni minimallashtirish 
maqsadida balansning aktivlari va passivlarini tegishli moddalarini doimo bir-
biriga taqqoslab borishi zarur. Ushbu taqqoslash tijorat banklari aktivlari va 
passivlarini tegishli usullar, mezonlar va meʻyorlarni qoʻllab boshqarish orqali 
amalga oshiriladi. 
TBAPB – bu bankning foyda darajasini pasaytirmasdan likvidlilikni 
taʻminlashga qaratilgan usullar va tartiblar yigʻindisi boʻlib, bankning moliyaviy 
barqarorligi va majburiyatlarini bajarishga va uzluksizligini taʻminlashga 
qaratilgan tashkiliy-huquqiy jarayondir. Xalqaro va mahalliy moliya bozorlarida 
roʻy berayotgan ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy jarayonlar TBAPBning tashkiliy-
huquqiy asoslari va usullarini doimiy ravishda takomillashtirib borishni talab 
etmoqda. 
Bank faoliyatini boshqarishning usullarini doimiy takomillashtirimasligi 
oqibatida, nafaqat rivojlanayotgan mamlakatlar, balki rivojlangan mamlakatlar 
banklari ham iqtisodiy inqirozga yuz tutishi tabiiydir. Buga XX asrning ikkinchi 
yarmida Osiyo, Lotin Amerikasi, Gʻarbiy Yevropa, Rossiya moliya tizimi hamda, 
2008-yil sentabrda AQSh moliya tizimida boʻlib oʻtgan moliyaviy-iqtisodiy 
inqirozlar yaqqol misol boʻla oladi.
Tijorat banklarning aktiv va passivlarini boshqarishning zamonaviy 
vositalarini aniqlanishi va bank amaliyotiga tatbiq etilishi ularning faoliyatini 
samarali tashkil etish imkoniyatini beradi. Ammo keyingi yillarda bu sohada hali 
yechilishi lozim boʻlgan masalalar talaygina. Buning asosiy sabablari, xalqaro va 
mahalliy banklar amaliyotida tijorat banklarning resurslarini boshqarish masalasi 
yetarlicha oʻrganilmaganligidadir. Bunga qator obyektiv va subyektiv sabablar 
mavjud. 
Birinchidan,
1950–1960-yillarda iqtisodiyotda va xalqaro moliya bozorlarida 
arzon moliyaviy resurslarning yetarli darajada mavjudligi banklar uchun 
resurslarni izlab topish va ulardan samarali foydalanish boʻyicha muammolar 
tugʻdirmagan.

---

7 
Ikkinchidan,
mavjud iqtisodiy sharoit tijorat banklariga mijozlar va aholining 
boʻsh pul mablagʻlarini muddatli depozitlarga past foizlar asosida jalb qilish 
imkoniyatini bergan. Banklar ushbu yoʻl bilan jalb qilgan arzon mablagʻlar 
hisobidan yetarli darajada daromadlarni shakllantirganlar, oʻz navbatida, ularda 
resurslarni boshqarish ehtiyojini keltirib chiqarmagan, chunki muddatli depozitga 
jalb qilingan mablagʻlar tijorat banklariga barqaror kredit resurslari bazasini 
yaratish va barqaror foyda olish uchun xizmat qilgan. 
Uchinchidan,
tijorat banklar hukumat va Markaziy bank tomonidan 
muomalaga chiqarilgan ishonchli va yuqori foizli qimmatli qogʻozlarga ega 
boʻlishi ularning qoʻshimcha moliyaviy resurslarga boʻlgan ehtiyojlarini zudlik 
bilan qondirish imkoniyatini bergan.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy oʻsishga erishishda banklarning 
resurslarini samarali boshqarish muhim oʻrin tutadi. Tijorat banklarni moliyaviy 
barqaror resurslar bilan taʻminlash muammosi bank resurslarini boshqarish 
zaruriyatini keltirib chiqargan asosiy omillardan biri hisoblanadi.
―Tijorat banklarining aktiv va passivlarini boshqarish‖ fani boʻyicha 
yaratilgan ushbu oʻquv qoʻllanmada tijorat banklarning aktiv va passivlarini 
boshqarishning ilmiy-nazariy va metodologik jihatlari oʻz aksini topgan. Fanning 
metodologiyasi oʻquv qoʻllanmaning kelgusi boblarida yondashuvlar, prinsiplar, 
yoʻnalishlar tushunchalar orqali batafsil oʻz aksini topgan. Unda tijorat banklarning 
aktiv va passivlarini boshqarishning amaliy jihatlarini yoritishga alohida eʻtibor 
qaratilgan. 
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi ―Oʻzbekiston 
Respublikasini yanada rivojlantirish boʻyicha harakatlar strategiyasi toʻgʻrisida‖gi 
4947-sonli Farmoni bilan tasdiqlangan ―2017-2021-yillarda Oʻzbekiston 
Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yoʻnalishi boʻyicha Harakatlar 
strategiyasi‖da bank tizimini isloh qilishni chuqurlashtirish va barqarorligini 
taʻminlash, banklarning kapitallashuv darajasi va depozit bazasini oshirish, 
ularning moliyaviy barqarorligi va ishonchliligini mustahkamlash, istiqbolli 

---

8 
investitsiya loyihalari hamda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlarini 
kreditlashni yanada kengaytirish kabi vazifalar qoʻyilgan. 
―Tijorat banklarining aktiv va passivlarini boshqarish‖ fani ikki yoʻnalishdan 
iborat, moliyaviy resurslarni jalb etish va ularni samarali joylashtirish. Ushbu 
resurlarni joylashtirishda uchta mezon inobatga olinadi; 1- foyda, 2- likvidlilik, 3- 
risk.
 
Shuningdek, oʻquv qoʻllanma mazkur fanning tijorat banklari faoliyatini 
boshqarishni tashkil qilishning umumiy asoslari, tijorat banklarning moliyaviy 
resurslari va ularni tashkil qilishning umumiy jihatlari, tijorat banklarning 
kapitalini boshqarish, bank majburiyatlarini boshqarish, tijorat banklarning kredit 
portfelini boshqarish, tijorat banklarning resurslari bilan bogʻliq risklar va ularni 
boshqarish, tijorat banklarni moliyaviy resurslarini strategik boshqarish, tijorat 
banklarning resurslari va ulardan samarali foydalanish yoʻllari kabi masalalarini 
oʻzida qamrab olgan.