§ 14.3. Banklararo kredit resurslari bozoriga Markaziy bank pul-kredit
siyosatining taʻsiri
Milliy ssuda kapitallari bozori faoliyatining uzluksizligi va uning likvidligi
kredit resurslari taklifi va ularga boʻlgan talab oʻrtasidagi muvozanatning
taʻminlanishiga bogʻliq. Bu esa, kredit resurslariga boʻlgan talabning oshib ketishi
natijasida yuzaga keladigan kreditlar foiz stavkalarining keskin koʻtarilishi
natijasida yuzaga keladigan bozor muvozanatining buzilishiga barham beradigan
maxsus zahira fondini shakllantirish zaruriyatini yuzaga keltiradi.
Milliy ssuda kapitallari bozori faoliyatining uzluksizligini taʻminlash
Markaziy bank tomonidan REPO auksionlari orqali foiz stavkalarining oʻzgarishini
nazorat qilish zaruriyatini yuzaga keltiradi. Bunda, Markaziy bank milliy ssuda
kapitallari bozorining doimiy va toʻlaqonli aʻzosi sifatida oʻzining kredit
resurslarini, bozordagi vaziyatdan kelib chiqqan holda, toʻgʻri REPO va teskari
REPO shartlari boʻyicha joylashtirishi lozim.
Markaziy bankning qayta moliyalash stavkasi va majburiy zahira
talabnomalarining bazaviy stavkasi inflyatsiyaning joriy darajasiga, monandliligini
taʻminlashga tijorat banklarining resurs bazasi hajmini va likvidlilik darajasini
oshirish imkonini beradi. Buning ustiga, tijorat banklari kreditlarining nominal foiz
stavkasining barqarorligini taʻminlashda kredit qoʻyilmalari hajmini barqaror
oʻsish surʻatlarini taʻminlashda muhim oʻrin tutadi.
Markaziy bank oʻzining qayta moliyalash siyosati orqali ham banklararo
kredit resurslari bozoridagi foiz stavkalarining darajalariga taʻsir eta oladi.
Markaziy bankning qayta moliyalash siyosati Markaziy bank tomonidan tijorat
banklarini kreditlash bilan bogʻliq boʻlgan tadbirlar majmui boʻlib, ushbu siyosat
quyidagi uch xil kreditlash usulidan foydalanilgan holda amalga oshiriladi:
194
1. Tijorat banklarini Markaziy bank tomonidan, ularning balansidagi
trattalarni qayta hisobga olish yoʻli bilan kreditlash usuli.
Mazkur usulda berilgan kreditlar hisob yoki diskont kreditlari hisoblanadi,
ularning foiz stavkasi esa, hisob yoki diskont stavkasi deyiladi.
Markaziy bank har bir moliyaviy yil uchun oldindan trattalarni, yaʻni uzatma
tijorat veksellarini oʻzida qayta hisobga olish kontingentini belgilaydi. Qayta
hisobga olish kontingenti hajmini belgilashda pul massasining oʻsish surʻati,
inflyatsiya darajasi kabi muhim makroiqtisodiy koʻrsatkichlar hisobga olinadi.
Trattalarni qayta hisobga olish kontingentini mamlakatdagi tijorat banklari
soniga boʻlish yoʻli bilan har bir bank uchun belgilanadigan qayta hisobga olish
limiti summasi aniqlanadi. Bu esa, limitni aniqlashning adolatli usuli hisoblanadi.
Chunki, ushbu usulda barcha tijorat banklariga, ularning katta yoki kichikligidan
qatʻi nazar, bir xil limit belgilanadi. Ammo ushbu usulning kamchiligi shundaki,
bunda tijorat banklari aktivlari miqdori oʻrtasidagi farq natijasida yuzaga keladigan
likvidli mablagʻlarga boʻlgan talab oʻrtasidagi farq hisobga olinmaydi.
2. Tijorat banklarini Markaziy bank tomonidan, ularning balansidagi qimmatli
qogʻozlarni garovga olish yoʻli bilan kreditlash usuli.
Ushbu usulda berilgan kreditlar lombard kreditlari boʻlib, ularning foiz
stavkasi esa, lombard stavkalari deyiladi.
3. Tijorat banklarini Markaziy bank tomonidan toʻgʻridan toʻgʻri kreditlash
usuli.
Mazkur usulda berilgan kreditlar overdraft, overnayt, kunlik va muddatli
kreditlar shaklida boʻladi.
Markaziy bankning overdraft kreditlari tijorat banklarining milliy valyutadagi
―Nostro‖ vakillik hisob raqamida yuzaga kelgan pul mablagʻlari yetishmasligi
muammosini hal qilish maqsadida beriladi.
Overnayt kreditlari bir sutkaga beriladigan kreditlar boʻlib, ular tijorat
banklarida favqulodda yuzaga keladigan juda qisqa muddatli likvidlilik
muammosini hal qilish maqsadida beriladi.
Kunlik kreditlar bir operatsion kun davomida beriladi.
195
Dunyoning bir qator mamlakatlarida (Shvetsiya, Rossiya va b.) kunlik
kreditlar Markaziy banklar tomonidan qimmatli qogʻozlarni garovga olgan holda
foizsiz beriladi va ular milliy toʻlov tizimini qoʻllab-quvvatlash maqsadida
beriladi
34
.
Respublikamizda
banklararo
kreditlar
bozorining
rivojlanmaganligi
Markaziy bank qayta moliyalash siyosatining taʻsirchanligi, samaradorligiga salbiy
taʻsir koʻrsatadi. Buning sababi shundaki, birinchidan, banklararo kreditlar
bozoridagi depozitlar va kreditlarning bozor bahosi aniqlanadi va kredit
resurslariga boʻlgan talab va taklifning amaldagi holatini baholash va prognozlash
imkoni yuzaga keladi; ikkinchidan, talab va taklif asosida shakllangan foiz
stavkasigina ssuda kapitallari harakatini tartibga solishning bozor regulyatori
hisoblanadi.
Banklararo kreditlar bozori rivojlanmagan sharoitda Markaziy bank
tomonidan tijorat banklariga beriladigan kreditlarning miqdorini oshirish yoʻli
bilan milliy valyutadagi pullarga boʻlgan talabga va ular taklifiga taʻsir etishning
ahamiyati oshadi. Lekin buning uchun, birinchidan, tijorat banklari Markaziy bank
kreditlarini qisqa vaqt ichida, tezkor tarzda olish imkoniga ega boʻlishlari lozim;
ikkinchidan, Markaziy bank qayta moliyalash instrumentlarining (lombardli
kreditlar, overnayt, muddatli kreditlar, diskontli kreditlar, overdraft) deyarli
barchasiga ega boʻlishi lozim. Aks holda, Markaziy bankning qayta moliyalash
kreditlari hajmini oshirish imkoniyati chegaralanib qoladi. Masalan, hozirgi davrda
Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy bankining diskontli kreditlari mavjud emas,
lombardli kreditlari miqdori kichik. Bu esa, oʻz navbatida, tijorat banklarining
diskontli va lombardli kreditlarga boʻlgan talablarini qondirilmay qolishiga sabab
boʻladi.
Markaziy bank moliya bozoridagi operatsiyalari orqali foiz stavkasining
shakllanishiga jadal taʻsir koʻrsatdi. Xususan, Markaziy bankning foiz stavkalariga
taʻsiri bank tizimining joriy likvidliligini tartibga solish operatsiyalarini amalga
34
Моисеев С.Р. Денено-кредитная политика: теория и парктика. Учебное пособие. – М.: Московская
финансово-промышленная академия, 2011. - С. 723.
196
oshirish jarayonida namoyon boʻldi. Markaziy bank likvidlilikni taʻminlash
operatsiyalarini tijorat banklari bilan bitim(lar)da belgilangan foiz stavkasida
amalga oshirdi. Bu holat, oʻz navbatida, bank tizimidagi resurslar qiymati hamda
banklarning moliyaviy aktivlari bilan operatsiyalariga taʻsir koʻrsatadi va tizimida
foiz stavkalari tebranishlari intervalini yuzaga keltiradi. Bu jarayonda Markaziy
bank aniq tamoyillar va munosabatlarga tayanib, operatsiyalar boʻyicha foiz
stavkalarini tartibga soladi. Bu saʻy-harakatlar taktik jihatdan pul-kredit siyosatini
asosiy yoʻnalishlarda hamda bank tizimi joriy likvidliligini tartibga solish
jarayonlarida oʻz aksini topadi. Mazkur yoʻnalishdagi iqtisodiy jarayonlar
dinamikasini oʻrganish va tahlillar shuni koʻrsatmoqdaki, qatʻi pul-kredit siyosati
2019-yilning oktabr-dekabr oylarida monetar omillarning inflyatsiyaga taʻsirini
minimal darajaga pasaytirib, aynan shu davr uchun dastlab prognoz qilingan
koʻrsatkichlarga erishilishida qulay sharoitni yaratib berdi. Milliy valyutadagi
aktivlarning daromadliligini saqlab qolish, real foiz stavkalari ijobiyligini
taʻminlash va iqtisodiyotda pul taklifi surʻatlari oʻsishining oldini olish maqsadida
Markaziy bank qayta moliyalash stavkasi 16 foiz qilib belgilandi.
Markaziy bankning pul-kredit siyosati birinchidan, valyuta instrumentlari
boʻyicha daromadlilikni (tebranish darajasi va koridorini) oshirish, valyuta
operatsiyalarining pul bozorlaridagi daromadligi darajasining oʻrta muddatlardagi
istiqbolini aniq belgilash, xuddi shunday qisqa muddat oraligʻida, shu jumladan,
valyuta kursi oʻzgarishlari riskini baholash, uni kamaytirishga imkon beradi,
ikkinchidan, milliy valyutaning qiymatini foiz stavkasi orqali tartibga solishga
erishiladi. Markaziy bank pul-kredit siyosati orqali makrodarajada eng muhim
hisoblangan hamda oʻzaro bogʻliq va taʻsirga ega boʻlgan quyidagi jihatlarni
koʻrsatish mumkin:
- jamiyatda jamgʻarish darajasi va jamgʻarishga moyillik;
- iqtisodiyotga kiritiladigan investitsiyalar;
- inflyatsiya darajasi;
- moliyaviy aktivlarga boʻlgan talab va taklif;
- kapital harakati kabi koʻrsatkichlar muvofiqlashtiriladi.
197
Bu esa, oʻz navbatida, mamlakatdagi moliyaviy munosabatlarning jadal
surʻatlarda rivojlanishi va samaradorligi ortishiga zamin yaratadi. Markaziy bank
pul-kredit siyosati strategiyasiga muvofiq moliya bozorida operatsiyalarni amalga
oshirib, nafaqat foiz stavkalari tebranishi intervalini shakllantiradi, balki tijorat
banklari moliyaviy resurslarini samarali boshqarishiga ragʻbat berishi, shu
jumladan, resurs bazasini shakllantirish va ularni joylashtirish bilan bogʻliq tezkor
qarorlarni qabul qilish imkoniyatini yuzaga keltirishi orqali iqtisodiy rivojlanishni
jadallashtirish omillari ham shakllanishiga turtki beradi. Oʻzbekistonda pul-kredit
siyosati konsepsiyasi negizida foiz stavkaning optimal boʻlishi mamlakatdagi pul-
kredit tizimining barqarorligini taʻminlaydi. Aynan ushbu maqsadli chora-tadbirlar
amalga oshirilishi Markaziy bank foiz instrumentlari samaradorligiga ijobiy taʻsir
koʻrsatishi, pirovardida, pul-kredit operatsiyalari boʻyicha ―foiz oraligʻi‖
shakllantirilishiga zamin yaratadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |