Samarqand iqtisodiyot va servis instituti bektemirov a., Omonov a. A., Xaydarov z. Sh., Niyozov z. D. Tijorat banklari aktiv va passivlarini

§ 13.1. Tijorat banklari depozitlarining zarurligi va banklar faoliyatida 
tutgan oʻrni
§ 13.2. Tijorat banklari depozit bazasining yetarliligi va uni tavsiflovchi 
koʻrsatkichlar 
§ 13.3. Tijorat banklari depozitlari bahosini shakllantirish usullari 
§ 13.4. Banklar depozitlarini boshqarish usullari 
 
§
13.1. Tijorat banklari depozitlarining zarurligi va banklar faoliyatida 
tutgan oʻrni 
Tijorat banklari tomonidan jismoniy va yuridik shaxslarning pul 
mablagʻlarini bankka jalb qilish bilan bogʻliq operatsiyalar depozit operatsiyalari 
deyiladi. Depozit operatsiyalari yordamida tijorat banklarning 90 foizdan ortiq 
passivlari tashkil qilinishi mumkin. Depozit operatsiyalarini tijorat banklari 
oʻzlarining depozit siyosatlari asosida olib boradilar. Tijorat bankining depozit 
siyosati uning kredit siyosati, foiz siyosati va boshqa faoliyat turlari bilan 
chambarchars bogʻliq boʻlib, banklarning resurs bazasini mustahkamlash va uning 
barqarorligini taʻminlashga qaratilgandir. Depozit operatsiyalarini amalga 
oshirishda bu operatsiya turining obyekt va subyektini aniqlash lozim. 
Depozit operatsiyalarni subyektlari boʻlib bir tomondan tijorat banklari 
qatnashsa, ikkinchi tomondan: 

davlat korxona va tashkilotlari; 

moliya, sugʻurta, investitsion va trast kompaniyalar; 

xususiy korxona va tashkilotlar; 

aksioner kompaniyalar; 

banklar va boshqa kredit muassasalari; 

qoʻshma korxonalar, kooperativlar; 

jamoa tashkilotlari va fondlar; 

alohida jismoniy shaxslar yoki ularning birlashmalari ishtirok etadilar. 

---

169 
Depozit operatsiyalarining obyekti ehtiyojdan ortiqcha pul mablagʻlari 
(qoʻyilmalar) hisoblanadi. Depozit operatsiyalarini tashkil qilishning asosi boʻlib, 
balans likvidliligi, mijozlar moliyaviy ahvolining barqarorligi hisoblanadi. Depozit 
operatsiyalari tijorat banklarini depozit siyosatini amalga oshirish orqali 
taʻminlanadi, yaʻni: 

depozit operatsiyalari bank daromadining oshishga yoki kelajakda daromad 
olishga sharoit yaratishi kerak; 

bank balansi likvidliligini saqlash maqsadida depozit siyosatini amalga 
oshirish kerak; 

depozit operatsiyalarini amalga oshirishda muddatli qoʻyilmalarga eʻtibor 
qaratish lozim; 

depozitlarni jalb qilish va ularni vaqtida qaytarib berish bilan bogʻliq bank 
xizmatlarini rivojlantirish choralarini koʻrish zarur va b. 
Pul qoʻyuvchilar toifasidan kelib chiqqan holda depozitlar quyidagilarga 
boʻlinadi: 
1.
Yuridik shaxslar (korxonalar, tashkilotlar) qoʻyilmalari; 
2.
Jismoniy shaxslar qoʻyilmalari. 
Mablagʻlarni olish shakliga koʻra depozitlar quyidagilarga boʻlinadi: 

muddatli depozit mablagʻlari; 

talab qilib olingunga qadar depozit mablagʻlari; 

aholining jamgʻarma qoʻyilmalari. 
Oʻz navbatida, bu guruhlarning har biri turli belgilariga qarab tasniflanadi. 
Muddatli depozit mablagʻlari ularning muddatidan kelib chiqib: 

3 oy muddatgacha depozitlar; 

3 oydan 6 oygacha depozitlar; 

6 oydan 9 oygacha depozitlar; 

9 oydan 12 oygacha depozitlar; 

12 oydan yuqori boʻlgan depozit mablagʻlariga tasniflanadi. 
Yuridik va jismoniy shaxslar oʻzlariga hisob-kitob va kassa xizmatlarini 
koʻrsatish uchun banklarni mustaqil ravishda tanlaydilar hamda bir yoki bir necha 

---

170 
banklarda milliy va xorijiy valyutadagi talab qilib olinguncha depozit 
hisobvaraqlar hamda depozit hisobvaraqlarining boshqa turlarini ochish huquqiga 
egalar. 
Mijoz tomonidan har qanday hisobvaraq ochilayotganda bank hisobvaragʻiga 
xizmat koʻrsatish shartnomasi tuziladi.
Bank hisobvaragʻi shartnomasi boʻyicha yuzaga keladigan munosabatlar 
―Fuqarolik kodeksi‖ va boshqa qonunchilik hujjatlari bilan tartibga solinadi. 
Xoʻjalik yurituvchi subyektni birinchi marta milliy valyutada ochgan talab 
qilib olinguncha depozit hisobvaragʻi uning asosiy hisobvaragʻi hisoblanadi. 
Mijozlar qonunchilik asosida bir yoki bir necha banklarda ikkilamchi talab 
qilib olinguncha depozit hisobvaraqlari ochishlari mumkin. 
Budjet muassasalariga hisobvaraqlar respublika yoki mahalliy budjetlar 
hisobidan ajratiladigan mablagʻlarni kirim qilish va shu mablagʻlardan foydalanish 
uchun ochiladi. Bundan tashqari, budjetdan tashqari mablagʻlar uchun talab qilib 
olinguncha depozit hisobvaraqlar ochilishi mumkin. Budjet tashkilotlariga 
jamgʻarma va muddatli hisobvaraqlar faqat budjetdan tashqari mablagʻlarni 
saqlash uchun ochiladi. Respublika va mahalliy budjetlar hisobidan mablagʻlar 
ajratiladigan korxonalar, tashkilotlar va muassasalarga har bir budjet boʻyicha 
alohida hisobvaraqlar ochiladi. Mijozlar tomonidan hisobvaraqlar ochish uchun 
bankka ushbu yoʻriqnomada koʻzda tutilgan zaruriy hujjatlar taqdim qilingan 
kundan boshlab, banklar ikki bank ish kuni mobaynida ularga hisobvaraqlar 
ochishlari shart. Hisobvaraqlarning egalari hisobvaraq ochish uchun taqdim 
qilingan hujjatlarning haqiqiyligi boʻyicha javobgardirlar. Tadbirkorlik subyektlari 
uchun, banklarda ochiladigan hisobvaraqlar uchun toʻlov miqdori eng kam oylik 
ish haqining bir karrasidan oshmasligi lozim. Xoʻjalik yurituvchi subyektlarga 
hisobvaraqlar ochilgandan keyin, banklar keyingi ish kunidan kechiktirmay, 
hisobvaraqlar ochilganligi toʻgʻrisida tegishli soliq organiga yozma ravishda xabar 
berishlari shart. 
Mijozlarning (tadbirkorlik faoliyati bilan shugʻullanmaydigan jismoniy 
shaxslardan tashqari) hisobvaraq ochish uchun asos boʻlgan hujjatlari, bank 

---

171 
hisobvaragʻiga xizmat koʻrsatish shartnomasi, shuningdek undagi oʻzgartirishlar, 
mijozning manzili oʻzgarganligi toʻgʻrisidagi bankka bergan xati va nomi 
oʻzgarganligini tasdiqlovchi hujjatning nusxasi mijozning alohida jildi (yuridik 
yigʻmajildi)da saqlanadi.
Tadbirkorlik subyektlari (yuridik shaxsni tashkil etgan holda va tashkil 
etmagan holda faoliyat koʻrsatadigan) tomonidan milliy valyutada talab qilib 
olinguncha depozit hisobvaraqlar ochish uchun bankka quyidagi hujjatlar taqdim 
qilinadi:
a) hisobvaraq ochish toʻgʻrisida ariza; 
b) davlat roʻyxatidan oʻtganligi toʻgʻrisidagi guvohnomaning nusxasi; 
v) imzolar namunalari va muhr izi qoʻyilgan varaqcha.
Tadbirkorlik subyekti boʻlmagan rezident yuridik shaxslar, jumladan, budjet 
tashkilotlari tomonidan milliy valyutada talab qilib olinguncha depozit 
hisobvaraqlar ochish uchun bankka quyidagi hujjatlar taqdim qilinadi:
a) hisobvaraq ochish toʻgʻrisida ariza;
b) soliq organlari tomonidan soliq toʻlovchining identifikatsiya raqami 
berilganligi toʻgʻrisidagi guvohnomaning nusxasi;
v) imzolar namunalari va muhr izi qoʻyilgan varaqcha.
Yuridik shaxsning tarkibiy boʻlinmalari (vakolatxonalari, filiallari)ga talab 
qilib olinguncha depozit hisobvaraqlar ushbu yuridik shaxsning iltimosnomasi 
boʻyicha (iltimosnomada yuridik shaxsning - soliq toʻlovchining identifikatsiya 
raqami koʻrsatiladi) hisobvaraq ochish toʻgʻrisida ariza hamda imzolar namunalari 
va muhr izi qoʻyilgan varaqcha taqdim etilganda ochiladi. 
Oʻz faoliyatini yuridik shaxs tashkil etgan holda amalga oshirmoqchi 
boʻlgan xoʻjalik yurituvchi subyektlarga ustav kapitalini shakllantirish uchun 
davlat roʻyxatidan oʻtgunlariga qadar taʻsischilar (ishtirokchilar)ning dastlabki 
badallarini kiritish uchun milliy va yoki xorijiy valyutada vaqtinchalik (mablagʻ 
yigʻish uchun) talab qilib olinguncha hisobvaraq ochilishi mumkin. 

---

172 
Vaqtinchalik hisobvaraq ochish uchun vakolatli shaxs bankka taʻsischi 
(ishtirokchi)lar nomidan ixtiyoriy shaklda hisobvaraq ochish toʻgʻrisida ariza 
taqdim qiladi. 
Rezident va norezident jismoniy shaxslar tomonidan milliy valyutada talab 
qilib olinguncha depozit hisobvaraqlar ochish uchun bankka hisobvaraq ochish 
toʻgʻrisida ariza hamda shaxsini tasdiqlovchi hujjat (pasport yoki unga 
tenglashtirilgan hujjatlar) taqdim qilinadi. Hujjatdagi maʻlumotlar hisobvaraq 
ochish toʻgʻrisidagi arizaga yoziladi.