237
17-BOB: TIJORAT BANKLARINING FOIZ SIYOSATI VA UNI
BOSHQARISH
§ 17.1. Tijorat banklari foiz siyosatining mohiyati va unga taʻsir qiluvchi
omillar
§ 17.2. Tijorat banklari amaliyotida foydalaniladigan foiz stavkalari, ularning
asosiy turlari va boshqarish usullari
§ 17.3. Xorijiy davlatlar bank amaliyotida foiz stavkalarini shakllantirish
tajribasi
§
17.1. Tijorat banklari foiz siyosatining mohiyati va unga taʻsir
qiluvchi omillar
Tijorat banklarining foiz siyosati mamlakat iqtisodiyotiga taʻsir etuvchi
muhim instrumentlardan biri boʻlib hisoblanadi.
Bankning foiz siyosati
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 18-noyabrdgi ―Infilatsion
taregetlash rejimiga bosqichma bosqich oʻtish orqali pul kredit siyosatini
takomilashtirish
toʻgʻrisida‖gi
PF-5877-sonli
Farmoni,
Oʻzbekiston
Respublikasining ―Banklar va bank faoliyati toʻgʻrisida‖ va ―Aksiyadorlik
jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish toʻgʻrisida‖gi qonunlari
hamda 2004-yil 30-yanvarda 1306-son bilan roʻyxatdan oʻtgan ―Tijorat banklarida
foiz hisoblash toʻgʻrisida‖ hamda 2004-yil 24-yanvarda 1304-son bilan roʻyxatdan
oʻtgan ―Foizlarni oʻstirmaslik toʻgʻrisida‖gi Nizomlar, shuningdek markaziy
bankning meʻyoriy hujjatlari va bankning ichki me‘yoriy hujjatlari hamda ularga
kiritilgan oʻzgartirish va qoʻshimchalar talablariga muvofiq ishlab chiqiladi.
Tijorat banklari foiz stavkalaridan har doim iqtisodiyotni makro va mikro
darajada tartibga solish uchun foydalaniladi. Agar iqtisodiyotni
mikro darajada
oʻrganadigan boʻlsak, tijorat banklari tomonidan foiz siyosatini qay darajada
samarali ishlab chiqganligiga, yaʻni kredit va depozitlar boʻyicha oʻrnatilgan foiz
stavkalariga bogʻliq boʻladi. Mamlakatimiz iqtisodiyotining raqobatbardoshligini
oshirish yoʻlida moliyaviy xizmatlar bozorida tijorat banklari faol ishtirok etib
kelmoqda. Ular tomonidan yuridik va jismoniy shaxslarga turli xildagi xizmatlar
238
koʻrsatilmoqda.
Umuman olganda, aholiga taklif etilayotgan va uning turli
qatlamlari uchun qulay va manfaatli boʻlgan omonat turlarining soni oshib
bormoqda. Yuridik shaxslarga, jumladan, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik
subyektlariga turli yoʻnalishlarda qisqa va uzoq
muddatli kreditlar berilmoqda,
banklarning lizing operatsiyalari hajmi ortib bormoqda. Maʻlumki, tijorat banklari
depozitlari va kreditlari miqdorining oʻsishi tijorat banklari foiz siyosati bilan
chambarchas bogʻliqdir. Bank tomonidan depozitlar boʻyicha oʻrnatiladigan foiz
stavkalari, shuningdek, kreditlar boʻyicha undirish uchun belgilangan foiz
stavkalari bankning depozit va kredit operatsiyalari hajmining oʻsishiga bevosita
taʻsir koʻrsatadi.
Bank operatsiyalari boʻyicha bank tomonidan toʻlanadigan va undiriladigan
foizlar miqdori bankning alohida hujjatlarida aks ettiriladi. Ilgari respublikamiz
banklarida
kredit siyosati, depozit siyosati, foiz siyosati degan tushunchalar
boʻlmagan. Xalqaro bank amaliyotini oʻrganish natijasida milliy bank tizimida
yuqorida sanab oʻtilgan bank siyosatlari ishlab chiqilib, amaliyotga tatbiq etildi.
Dastlab foiz siyosati depozit va kredit siyosati ichiga kirgan boʻlsa, keyinchalik
alohida foiz siyosati ishlab chiqilib, bank amaliyotida qoʻllanilib kelmoqda.
Tijorat banklari foiz siyosati depozitlar va
kreditlarning oqilona foiz
stavkalarini shakllantirish va foiz riskini boshqarish bilan bogʻliq tadbirlar
majmuasidir.
Tijorat banklarining foiz siyosatining asosiy jihatlari quyidagilardan iborat:
1. Foiz siyosatining asosiy maqsad va vazifalari: foiz siyosatining asosiy
maqsadi foiz siyosatida aniq belgilab qoʻyilgan boʻlishi lozim. Ayrim banklarda
foiz siyosatining asosiy maqsadi sifatida foiz risklarini boshqarish tizimini
takomillashtirish belgilab qoʻyiladi, boshqalarida esa sof foizli daromad darajasini
oshirish koʻrsatiladi.
2. Foiz riskini yuzaga keltirishi mumkin boʻlgan holatlar: bunday holatlar,
odatda, kredit qoʻyilmalarining hajmini keskin
oshirilishi natijasida yoki
kreditlarning bozor stavkalarini sezilarli darajada oshishi natijasida yuzaga kelishi
mumkin.
239
3. Foiz riskini boshqarish usullari: odatda, bank amaliyotida foiz riskini
asosiy boshqarish usullari sifatida foizli svoplardan keng foydalanadilar, kichik
banklarda esa koʻproq kredit riskiga limitlar oʻrnatish uslubidan foydalanadilar.
4. Foiz stavkalarini oʻstirmaslik maqomini belgilash tartibini joriy qilish.
Tijorat banklari har bir aniq kelishuvlarida foiz meʻyorini hisoblaganda
quyidagilar eʻtiborga olinadi:
- taʻminlangan ssudalar boʻyicha kreditga eng layoqatli mijozlar uchun aniq
muddatga beriladigan bazaviy foiz stavkasining darajasini;
- har bir alohida kelishuvning shartlarini inobatga olgan holda tavakkalchilik
uchun qoʻshimcha toʻlov.
Tijorat banklarining daromad olish sohasi faoliyati uning foiz siyosati orqali
amalga oshiriladi. Bank kredit bera turib mijozning foyda olishi uchun shart-
sharoit
yaratar ekan, demak, oʻzining manfaatini ham amalga oshirgan boʻladi.
Banklar foiz siyosatini amalga oshirishda omonatlar boʻyicha toʻlanadigan foizni
ularning oʻzlari taqdim etadigan ssudalar uchun oladigan ssuda foizidan pastroq
qilib belgilaydi. Olingan va toʻlangan foizlarning summalari oʻrtasidagi farq
banklarning foydasini tashkil etadi.
Do'stlaringiz bilan baham: