Samarqand davlat universitetining 90-yilligiga bag‘ishlanadi

Qiymatning    mehnat  nazariyasi
    tovarlarni  ayirboshlash  ularning  qiymati 
asosida  amalga  oshiriladi.  Qiymatning  miqdori  esa,  ijtimoiy  zaruriy  mehnat  sarflari 
bilan, ya’ni ijtimoiy zaruriy ish vaqti bilan o‘lchanadi, ijtimoiy zarur ish vaqti o‘ziga 
xos ijtimoiy mehnat me’yori rolini o‘ynaydi. 

---

34 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Qiymat  qonunining  tartibga  solib  turuvchi  mexanizmi  raqobat  kurashi 
natijasida  bozor  narxlarining  stixiyali  ravishda  tebranib  turishidan,  ularning 
ijtimoiy qiymatdan farq qilib turishidan iborat. Tovar narxining ijtimoiy qiymatidan 
chetga chiqish shart-sharoitlari quyidagilardan iborat. 
 
Talab = taklif bo‘lgan holda:  
narx = qiymat. 
Talab > taklif  
bo‘lgan holda: 
narx > qiymat.   
Talab < taklif  
bo‘lgan holda: 
narx < qiymat.   
 
Keyingi qo‘shilgan miqdor nafliligi nazariyasi, qiymatning mehnat nazariyasiga 
ko‘ra,  mehnat  sarflarining  ijtimoiy  zaruriy  darajasi  faqat  bozorda,  ayirboshlashda 
yuzaga  chiqadi.  Qiymat  faqat  bozorda  almashuv  qiymat  ko‘rinishida  o‘zining 
ifodalanish shaklini oladi.  
 
Keyingi  qo‘shilgan  miqdor  nafliligi  nazariyasining  asoschilari  bo‘lib  avstriya 
maktabi vakillari K.Menger (1840-1921), F.Vizer (1851-1926), E.Bem-Baverk (1851-
1914)  va  boshqalar  hisoblanadi.  Hozirda  bu  nazariya  g‘oyalarini  bir  qator  olimlar 
qo‘llab-quvvatlab,  rivojlantirib  kelmoqdalar.  Mazkur  nazariyaga  ko‘ra,  kishilar 
tomonidan  juda  xilma-xil  moddiy  va  ma’naviy  ne’matlar  (hamda  xizmatlar)  ularni 
ishlab  chiqarishga  ijtimoiy  zaruriy  mehnat  sarflanganligi  uchun  emas,  balki  ushbu 
ne’matlar naflilikka ega bo‘lishi sababli qadrlanadi.
 
Keyingi  qo‘shilgan  miqdor  nafliligi  nazariyasi  tarafdorlari,  naflilikning  ikki 
turini ajratib ko‘rsatish zarur deb hisoblaydilar:  
a)  abstrakt  yoki  umumiy  naflilik,  ya’ni  ne’matlarning  kishilar  biron-bir 
ehtiyojlarini qondirish layoqati;  
b)  aniq  naflilik,  bu  ne’mat  mazkur  nusxasi  foydaliligining  sub’ektiv  narxini 
bildiradi.  
Bu subyektiv narx ikki omilga bog‘liq: mazkur ne’matning mavjud zahirasi va 
unga bo‘lgan ehtiyojning to‘yinganlik darajasi. 
 
Keyingi  qo‘shilgan  miqdor  nafliligi  nazariyasi  tarafdorlari  subyektiv  naflilik 
miqdorini  hisoblashda  G.Gossen  (nemis  iqtisodchisi,  1810-1858  yy.)  qonunidan 
foydalanadilar.  Bu  qonun  so‘nggi  qo‘shilgan  miqdor  nafliligining  pasayib  borishini 
ifodalab,  Gossenning  birinchi  qonuni  deb  ataladi.  Mazkur  qonunga  binoan,  ehtiyoj 
qondirilib  borilishi  bilan  «to‘yinganlik  darajasi»  o‘sadi,  aniq  qo‘shilgan  miqdor 
nafliligi  esa  pasayadi  («zaruriy  ehtiyoj»  darajasi).  Bu  mazkur  ehtiyojni  qondiruvchi 
har  bir  navbatdagi  qo‘shimcha  ne’mat  oldingisiga  qaraganda  kamroq  naflilikka  ega 
bo‘lishini  bildiradi,  ne’matlar  zahirasi  cheklangan  bo‘lganda  esa  uning  «zaruriy 
ehtiyojni» qondiruvchi keyingi nusxasi mavjud bo‘ladi. Bundan shunday xulosa kelib 
chiqadiki,  mazkur  turdagi  barcha  ne’matlarning  qiymati  ularning  eng  so‘nggi 
qo‘shilgan miqdorining nafliligi bilan aniqlanadi.  
 

---

35