|
bozor muvozanati
deyiladi.
Bozor muvozanati vujudga kelgan holda shakllangan narx bozor narxi deyiladi.
Ba’zan uni muvozanatlashgan narx ham deb yuritiladi. Bozor muvozanati va
muvozanatli narx har doim mavjud bo‘lib turmaydi, ularga ta’sir qiluvchi ko‘plab
omillar muvozanatlikning buzilishiga sabab bo‘ladi. Ammo iqtisodiyotda ushbu
muvozanatga doimo intilish mavjud bo‘ladi.
70
Grafikda E nuqatga muvozanatli narx (N
m
) va mahsulotning muozanatli
miqdori (M
m
) mos keladi. Ya’ni, narx 250 so‘m bo‘lganda, xaridorlar mazkur tovar
(un) dan 3 tonna sotib olishga, sotuvchilar esa 3 tonna unni bozorga chiqarishiga
tayyor bo‘ladi. 200 so‘mlik narxda sotuvchilar va xaridorlar ahvoli butunlay
o‘zgaradi: sotuvchilar faqat 2 tonna unni sotishga, xaridorlar esa 5 tonna sotib
olishga tayyor bo‘ladi.
so‘m
350
300
250
200
150
100
50
0
P
D ortiqcha ishlab chiqarish S
E
S D
taqchillik
1,0 2,0 3,0 4,0 5,0 6,0 Q, tonna
Grafikda narxning 350 so‘m darajasidagi bozor holati tovarlar ortiqcha ishlab
chiqarilishini ko‘rsatadi va to‘yingan bozorni ifodalaydi. Aksincha, 150 so‘m
darajasidagi bozor holatida tovar taqchilligi (defitsit) vujudga keladi va taqchil
tovar bozorini tavsiflaydi.
Talab va taklif tushunchalari tahlili, bizga sotuvchi va xaridorlar manfaatlari mos
kelishini qarab chiqishga o‘tish imkonini beradi. Mos kelishlik o‘z ifodasini
muvozanatli narxda topadi.
Oldingi bandlarda ko‘rib chiqilgan talab va taklif egri chiziqlarini bitta grafikka
joylashtirib bozor muvozanatli nuqtasini hosil qilamiz (7-chizma):
T
b
=T
f
=N
m
=M
m
, bu erda: T
b
- talab, T
f
- taklif, N
m
- muvozanatli narx, M
m
–
tovarning muvozanatli miqdori.
Muvozanatli narxni tushunib olish uchun vaqt omili katta ahamiyatga ega
bo‘ladi. Shu sababli bozordagi bir zumlik, qisqa davrli va uzoq davrli muvozanatlik
holatni farqlash zarur.
Bir zumlik muvozanat uchun taqdim qilinadigan tovarlarning o‘zgarmas yoki
doimiy miqdori xos. Bu ishlab chiqarishning bozor vaziyatiga tez, birdaniga
moslasha olmasligi bilan bog‘liq.
Muvozanatli narxni tushunib olish uchun vaqt omili katta ahamiyatga ega
bo‘ladi. Shu sababli bozordagi bir zumlik, qisqa davrli va uzoq davrli muvozanatlik
holatni farqlash zarur.
Bir zumlik muvozanat uchun taqdim qilinadigan tovarlarning o‘zgarmas yoki
doimiy miqdori xos. Bu ishlab chiqarishning bozor vaziyatiga tez, birdaniga
moslasha olmasligi bilan bog‘liq.
71
Uzoq davrli muvozanatlik o‘zgarishi uzoq muddatli davrdagi omillardan
foydalanishni taqozo qiladi. Bunda ishlab chiqarishni qayta qurollantirish, yangilash
va qo‘shimcha quvvatlarni vujudga keltirish bilan bog‘liq investitsiyalar haqida gap
boradi. Bu davrda yangi korxonalarni qurish hamda mazkur bozorda yangi
korxonalarning paydo bo‘lishi ham mumkin bo‘ladi.
Bozorning yuqorida bayon etilgan modeli statik model hisoblanadi, chunki u
vaqtning qandaydir qat’iy belgilangan davri (masalan, yil, oy va h.k.)ni o‘z ichiga
oladi. Vaqt mobaynidagi uning o‘zgaruvchilari o‘rtasidagi aloqalar ko‘rib
chiqilmaydi.
Modelga talab, taklif va narxning vaqt mobaynidagi o‘zaro bog‘liqligining
kiritilishi uning dinamik modelini tashkil etadi. Bunda amaldagi bozor narxi
muvozanat narxiga muvofiq kelishi ham, kelmasligi ham mumkin. Umuman
olganda, dinamik modelda vaqt o‘tishi bilan talab va taklifning o‘zaro nisbati
saqlanib qolgani holda narxning muvozanatga intilishiga ko‘ra 3 xil holat ro‘y
berishi mumkin:
1) vaqt o‘tishi bilan muvozanat narxidan chetlanish darajasining kamayib borishi
(8-chizma);
2) vaqt o‘tishi bilan muvozanat narxidan chetlanish darajasining o‘sib borishi (9-
chizma);
3) narxning muvozanat narxi atrofida tebranib, umuman muvozanatga
erishmasligi (10-chizma).
Bu holatlarning grafikdagi ko‘rinishi xuddi o‘rgimchakning to‘ri shaklidagi
chiziqlar hosil qilganligi uchun odatda iqtisodiyot nazariyasida uni «o‘rgimchak to‘ri
shaklidagi model» deb ataladi.
Birinchi holatni ko‘rib chiqamiz. 8-chizmadan ko‘rinib turibdiki, narxning
dastlabki R
0
darajasida talab juda past, taklif esa juda yuqori bo‘ladi, ya’ni ishlab
chiqaruvchilar mahsulot hajmini Q
0
darajasiga qadar etkazishlari mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
