Samarqand davlat universiteti yuridik fakulteti

5-MAVZU. TADQIQOT METODI VA METODOLOGIYASI
 1. Usul (metod) tushunchasi. Ilmiy tadqiqot va usul. Metodologiya tushunchasi

2. Tadqiqot usullari tasnifi

2.1. Empirik tadqiqot usuli tushunchasi

2.2. Kuzatish  va o‘lchash empirik usul sifatida

  2.3. Taqqoslash va tavsiflash

3. Eksperiment va uning turlari

3.1 Eksperimentni rejalashtirish va tashkil qilish. Eksperiment natijalarini tahlil qilish va baholash

3.2.Umumilmiy eksperimentlar

3.3.Xayoliy eksperiment

3.4. Matematik eksperiment

 3.5. Kompyuterli eksperiment

1. Usul (metod) tushunchasi


Bilish inson faoliyatini bir ko‘rinishi bo‘lib, shu faoliyat natijasida narsa va hodisalar to‘g‘risida tasavvurlar, obrazlar, tushunchalar hosil bo‘ladi, ularning tizimlashgan majmuasi bilimda ifodalanadi. Tasavvur va tushunchalarni bir – bir bilan bog‘laydigan, yakka tushunchalardan umumiy tushunchalarni hosil qiladigan ruhiy jarayon tafakkurdir.

Inson voqelikni o‘zlashtirar va o‘rganar ekan, uning faoliyatiga yordam beradigan vositalar, hatti-harakat tamoyillari, qoidalari shakllanadi, ya’ni faoliyat usuli vujudga keladi. Dastlab, amaliyot usullari, keyinchalik ta’lim, fan sohalarida aqliy faoliyat usullari ishlab chiqildi.

Shunisi e’tiborliki, yunon tilida usul (methodos – tadqiqot yo‘li, nazariya, ta’limot) nazariy faoliyat qoidasi (tamoyili) ma’nosini bildirsa, arab tilidan olingan «usul» so‘zi ko‘proq amaliy faoliyat yo‘lini, ya’ni, bir narsani yuzaga chiqarish, amalga oshirish yo‘li, harakat tarzi,  tartibi ma’nolarini ifodalaydi.

Shunday qilib, faoliyat mavjud ekan, faoliyatni yo‘naltiradigan usul ham mavjud bo‘ladi. Mehnat tajribasining umumlashmasi bo‘lgan muntazam takrorlanadigan faollik tartibi, qoidalari  asrlar davomida shakllangan. Shu bilan birga aqliy mehnat sohasida ham ixtisoslashgan faoliyat usullari vujudga kelib, ular bilish va tadqiq qilish usullarini paydo bo‘lishi uchun zamin bo‘lib xizmat qilishgan.

Usul – bu amaliy yoki nazariy natijaga erishish maqsadida tatbiq qilinadigan tushuncha, qoida va tamoyillar tizimidir. Bunday tizimdan foydalanish faoliyatimizga oqilonalik, tartibot, yo‘nalish va energetik yutuq beradi.

Haqiqatan ham faoliyatning qaysi sohasida bo‘lmasin, usuldan foydalanish bir qator ijobiy natijalarni beradi:

- inson faoliyatini tartiblashtiradi;

- natijaga erishish yo‘lini qisqartiradi;

- faollik yoki izlanish energiyasini tejash imkoniyatini beradi;

- samaradorlik koefitsiyentini bir necha barobar ko‘paytiradi.

Usul faoliyat samaradorligini ta’minlaydigan tizimli qurol ekan, uning unsurlari aqliy, amaliy va texnologik amallar, qoidalar va vositalardan tashkil topgan. Tabiiy-ki, ilmiy tadqiqotda aqliy faoliyat qoidalari, tamoyillari ustuvor o‘rinni egallaydi.

 

2. Ilmiy tadqiqot va usul

Tadqiqot usulini turi, hislati o‘rganilayotgan ob’ektning tuzilishi, aniqrog‘i, murakkabligi bilan bog‘langan. Izlanish ob’ekti qanchalik murakkab bo‘lsa, shunchalik takomillashgan bilish shakllari va usullarni tatbiq qilishga to‘g‘ri keladi.

Usulda ob’ektiv (ob’ektni mazmunidan kelib chiqish, xossalari va parametrlari mavjudligini hisobga olish) va sub’ektiv (izlanish maqsadi, vositalari va qoidalari mujassamlangan yondashuv, tizim) tomonlar birligi mavjud ekan, u ishlab chiqiladi. Shu bois, olimlar har doim tadqiqot usuli masalalari bilan shug‘ullanishgan.

O‘yg‘onish davrini buyuk olimi G.Galiley  oldingi asrlarda hukm surgan sxolastik ilmi an’analarini ko‘zda to‘tib, haqiqatni izlashda mushohadali mulohazalarga tayanish, tan olingan obro‘li allomalar yozishgan matnlarga ixtibos keltirish  emas, balki kuzatish va tajribaga asoslanish zarurligini ta’kidlagan. Shu bilan birga, olimni fikricha ob’ekt haqida ishonchli bilimga ega bo‘lish uchun kuzatish usuli bilan cheklanmasdan, rezolyutiv (tahliliy) va kompozitiv (sintetik, umumlashtiruvchi) usullarni birga qo‘shib tadqiqot olib borish kerak.

Ayni paytda barcha tadqiqot sohalarigaga tatbiq qilinishi mumkin bo‘lgan universal izlanish usulini ishlab chiqishga qaratilgan urinishlar paydo bo‘ldi. Fransuz olimi va faylasufi R.Dekart (1596-1650) shunday usul sifatida har qanday narsani shubha ostiga olish usulini tavsiya qildi. Bu usulning asosiy qoidalari:

1.                Ishonchli bo‘lmagan bilimni haqiqat sifatida qabul qilmaslik, mulohaza tarkibiga aniq, shubha tug‘dirmaydigan hukmlarni kiritish kerak.

2.                Tadqiqot qilinayotgan har bir muammoni aniq anglash imkoniyatini beradigan darajada qismlarga bo‘lish kerak.

3.                Predmetni izchil, bir tartibda o‘rganish, birlamchi, sodda unsurlarini aniqlashdan  murakkab xossani tadqiq qilishga  bosqichma-bosqich o‘tish lozim.

4.                Natijaga nisbatan bo‘lgan ishonchni mustahkamlash uchun tadqiqotda uchraydigan ziddiyat va nomuvofiqliklarni to‘la ro‘yxatini tuzish, paydo bo‘lganlarini aniqlab, bartaraf etish kerak.

Universal tushuntirish usuli bo‘lishga da’vo qilgan yana bir usullardan biri mexanitsizm bo‘lib, bu usulga nihoyatda keng ma’no berish asosida barcha narsalarning xossalari va harakati mexanik qonuniyatlarni amal qilishi bilan belgilanadi, degan g‘oya yotadi.

XX asrda klassik fanlar paradigmasidan noklassik izlanish paradigmasiga o‘tish,qo‘llanilayotgan uslubiy yondashuvlar xilma-xilligi sharoitida universallikka da’vo qiladigan tadqiqot usulini bo‘lishi mumkin emasligi ayon bo‘ldi.

Ob’ektlarni, shu jumladan inson yaratgan sun’iy muhit va tuzilmalarni cheksiz xilma-xilligi, izlanish predmeti doirasiga oldin ma’lum bo‘lmagan tizimlar va xossalarni to‘xtovsiz kiritilishi uslubiy yondashuv plyuralizmi, ya’ni, tadqiqot usullarini gorizontal va vertikal xilma-xilligi g‘oyasini qaror topishiga olib keldi.

Hox tabiiy fanlarda, hox ijtimoiy-gumanitar fanlarda bo‘lmasin tadqiqot jarayoni va izlanish tadbirlarini turli daraja va bosqichlarga bo‘linib ketishi, hatto bir tadqiqot dasturi doirasida induksiya va deduksiya, analiz va sintez, analogiya, mavhumlashtirish va boshqa usullarni izchil tatbiq qilish zaruriyatini taqozo etmoqda.

Ko‘rinib turibdiki, tadqiqot va usul o‘rtasida uzviy bog‘lanish mavjud. Tadqiqot yangi xossalar, hodisalar va qonuniyatlarni ochadi, ularni ifodalaydigan g‘oyalar, tushunchalar, tamoyillar ishlab chiqiladi. Keyingi tadqiqotlarda bu tushunchalar va tamoyillar uslubiy qoida, tushuntirish usuli rolini o‘ynaydi. Masalan, 1924 yilda fransuz olimi Lui de Broyl atom fizikasi yo‘nalishi bo‘yicha o‘tkazilagan tadqiqotlar natijasini umumlashtirib elementar zarrachalarning korpuskulyar – to‘lqin dualizmi g‘oyasini olg‘a surdi. Aniqlanishicha, har bir elementar zarracha ayni vaqtda ham korpuskulyar (modda), ham to‘lqinli (maydon) xossasiga ega.

Korpuskulyar – to‘lqin dualizmini har tomonlama tahlil qilib, nemis olimi V.Geyzenberg 1927 yilda nomuayanlik tamoyilini ishlab chiqdi. Tamoyilning mazmuni shunday iboratki, mikrozarracha bo‘lgan elektronni koordinatasi va impulsini bir vaqtda baravariga o‘lchash, aniqlash mumkin emas.

 Elektronning fazoviy koordinatasini aniqlash ayni vaqtda impulsning qiymatini topishni imkonsiz qiladi va aksincha, impulsning qiymatini har qancha aniqlik bilan topilsada elektronning fazoviy koordinatasini aniq belgilash mumkin emas.

Gap asbob-uskuna yoki matematik hisoblash usulini kamchiligida emas. Elektron ikki xil, o‘zaro ziddiyatli xossaga – zarracha va to‘lqinli hislatga ega. Shu bois, ayni vaqtda elektronning (shu jumladan boshqa mikrozarrachalarning) ham impulsi, ham fazoviy koordinatalari qiymatini baravariga aniq belgilash,yuqorida qayd qilinganidek, mumkin emas.

Geyzenberg kashf etgan nomuayanlik tamoyili yadro fizikasida usul darajasiga ko‘tarilib, unga ko‘ra tadqiqot natijalarini qayd qilishda koordinata va impuls qiymatlari faqat bir-birini to‘ldirishi mumkinligini hisobga olish talab qilinadi.Tadqiqot usuli izlanish samaradorligini ko‘taradigan muhim omildir. Shuning uchun tadqiqot dasturi ishlab chiqilganda tatbiq qilinadigan usullar, ularning izlanish ob’ekti va predmetiga muvofiqligi ko‘rib chiqiladi.

Tadqiqot usullarini tanlashda bir qator metodologik talablarni inobatga olish lozim:

- izlanish predmeti, maqsadi va vazifalarini belgilash;

- o‘rganilayotgan ob’ektning sifat va miqdoriy xususiyatlarini  aniqlab tadqiqot strategiyasini tuzish;

- izlanishda tatbiq qilinadigan har bir usulni o‘rni va funksiyalarini belgilash;

- tadqiqot usullaridan foydalanish tartibini ishlab chiqish kabi qoidalar bajariladi.

Tadqiqot usuli ob’ektga berilgan savolga javob olish vositasidir. Javoblar miqdor, qiymat, koeffitsiyent, model, umumlashma, xulosa, tushuncha shaklida ifodalandi. Natijada ob’ekt, uning xossalari va qonuniyatlari haqida aniq, konkret tasavvur hosil qilamiz, nazariy, amaliy, texnolgogik tavsiya va loyihalar ishlab chiqish imkoniyatiga ega bo‘lamiz.