Samarqand davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti

Nafas olish organlari o’pka va traxeyalardan iborat. O’rgimchaksi-monlarning 
ayrimlarida  (chayonlar,  qiloyoqlar,  ayrim  o’rgimchaklar)  o’pkalar  bo’lsa, 
ayrimlarida  (solpuglar,  soxta  chayonlar,  ba’zi  kanalar  va  pichan-o’rarlar) 
traxeyalar bo’ladi. Ko’pgina o’rgimchaklarda esa ham o’pka va ham traxeyalar 
bo’ladi. 
      O’pka  gavda  bo’shlig’ining  qorin  bo’limida  joylashgan  xaltachalardan  va 
gavda sirtidagi nafas olish teshikchalaridan iborat. Xaltachalar bo’shlig’ida juda 
ko’p  bir-biriga  parallel  joylashgan  bargsimon  burmalar  osilib  turadi.  Ularda 
gemolimfa  aylanib  yuradi.  Nafas  olish  teshikchalari  orqali  burmalar  orasiga 
havo  kiradi.  O’rgimchaksimonlarning  turli  guruhlarida  o’pkalar  har  xil  sonda 
bo’ladi.  Masalan,  qiloyoq  va  ba’zi  o’rgimchaklarda  ikki  juft,  chayonlarda  esa 
o’pka xaltachalari 4 juft bo’ladi.  
      Traxeyalar  sistemasi  qorinning  1-2  segmentlarida  joylashgan  nafas  olish 
teshiklari yoki stigmalar bilan boshlanadi. Har bir stigmadan gavdaning ichiga 
bir  tutam  uzun,  ingichka,  oxirgi  uchi  berk  entodermadan  hosil  bo’luvchi  havo 
naychalari ketadi.  
      Soxta  chayonlar  va  kanalarda  havo  naylari  sodda  tuzilgan  va  shox-
lanmagan,  pichano’rarlarda  esa  bunday  havo  naylari  yon  shoxchalar  hosil 
qiladi.  O’rgimchaksimonlarda  mavjud  bo’lgan  o’pkalar  va  traxeyalar  bir-

---

birlariga bog’liq bo’lmagan, mustaqil kelib chiqishi yo’liga ega. O’pka xaltalari 
traxeyalarga nisbatan ancha qadimiydir. Ularning evolyusiyasi shakl o’zgartgan 
qorindagi jabraoyoqlardan paydo bo’lgan. Jabralarga ega bo’lgan har bir bunday 
oyoq gavdaga botib kirib, o’pka xaltachasiga o’xshash bo’shliq hosil qilgan. 
       Traxeyalar  sistemasi  esa  butunlay  boshqacha  yo’l  bilan  shakllangan  va 
ushbu sistemani quruqlikka ko’proq moslashgan sistema deb hisoblash lozim.  
      O’rgimchaksimonlarning  ancha  past  taraqqiy  etganlarida  (asosan  juda 
maydalari)  va  kanalarning  ba’zi  guruhlarida  nafas  olish  organlari  shakl-
lanmagan.  Shunga  binoan  bunday  turlarning  nafas  olishi  gavdaning  nozik 
qoplag’ichlari orqali diffuz usulda amalga oshadi.