Samarqand davlat universiteti sh. Q. Yuldashev, D. Q. Usmanova, L. N. Xalikova

Ular
uchun
quyida
axborot
xavfsizligining
kompleks
tizimini
ta
shkil
qilishning
asosiy
funksional
komponentlari
keltirilgan:
 

kommunikatsion protokollar;

kriptografiya vositalari;

avtorizatsiya va autentifikatsiya mexanizmlari;

umumiy foydalanish tarmoqlaridan ish joylariga kirishni 
nazorat qilish vositalari;

viruslarga qarshi komplekslar;

hujumlarni aniqlash va audit dasturlari;

foydalanuvchilarning kirishini markazlashgan holda nazorat 
qilishni boshqarish hamda ochiq tarmoqlar orqali ma’lumotlar 
paketlari va turli ilovalarning xabarlari bilan xavfsiz 
almashinuvi vositalari.
Internetda taklif etilayotgan texnologiyalarni sekin-astalik bilan 
standartlashtirish 
jarayonidan 
o‘tkazayotgan, 
asosan 
ko‘ngilli 
tashkilotlardan tashkil topgan, bir qator qo‘mitalar allaqachon mavjud. 
Ushbu, Internet muhandislari ishchi guruhining asosiy qismini tashkil 
qiluvchi qo‘mitalar (Internet Engineering Task Force, IETF) bir nechta 

---

128 
muhim protokollarning standartizatsiyasini o‘tkazdilar, bu bilan ularni 
Internetga joriy qilinishini tezlashtirdilar. TCP/IP kabi protokollar 
ma’lumotlarni uzatish uchun, SMTP (Simple Mail Transport Protocol) 
va POP (Post Office Protocol) elektron pochta hamda SNMP (Simple 
Network Management Protocol) tarmoqlarni boshqarish uchun joriy 
qilingani – bu IETFning amalga oshirgan sa’y-harakatlarining bevosita 
natijasi 
hisoblanadi. 
Qo‘llanilayotgan 
himoya 
mahsuli 
turi 
kompaniyaning ehtiyojiga bog‘liq bo‘ladi. 
Internetda xavfsiz ma’lumotlarni uzatish protokollari (SSL, SET, 
IP v.6) keng ommalashgan. Sanab o‘tilgan protokollar Internetda 
nisbatan yaqin vaqt ichida qimmatli axborotni himoyalash zarurati 
sifatida paydo bo‘lgan va shu zahoti de-fakto standartlariga aylangan. 
Shu o‘rinda, Internet birnecha o‘n yillar avval katta qiymatga ega 
bo‘lmaganilmiy ma’lumotlar almashinuvi uchun yaratilganligini eslatib 
o‘tamiz. 
Ayni paytda, respublikamizda hozircha Internetni mahfiy 
ma’lumotlarni uzatish, ishlov berish va saqlash faoliyati bilan bog‘liq 
sohalarga joriy qilishga ehtiyotkorlik bilan yondashilmoqda. Shu o‘rinda 
e’tirof etish kerakki, elektron tijoratning rivojlanishini quyidagi sabablar 
sekinlashtiradi: 

Elektron tijorat infratuzilmasining mavjud emasligi yoki sekinlik 
bilan rivojlanishi va haridorga mahsulotni etkazib berishning 
(kurerlik xizmatlari) imkoni mavjud emasligi, ayniqsa, boshqa 
shaharda joylashgan “elektron magazin” orqali. 

Bu sohadagi davlat qonunchilik amaliyotining qoloqligi, va 
oqibatda, elektron shaklda tuzilgan bitimlarning bajarilishiga 
kafolatlarning mavjud emasligi yoki zaifligi. 

Tijoratda Internetdan foydalanish bilan bog‘liq firibgarlikarning 
rivojlanishi 
uchun ob’ektiv va sub’ektiv sabablarning 
mavjudligi. 

Elektron tijorat loyihalariga puxta marketing ishlov berilmasligi. 

Mahsulotlar 
uchun 
to‘lovlarni 
amalga 
oshirishdagi 
qiyinchiliklar, xususan, aholining tijorat banklariga ishonchi 
mavjud emasligi. 
Shu sababli, respublikamizda elektron tijorat faqat davlatning iqtisodiy 
holati yanada ko‘proq darajada rivojlanib, ancha ildamlab ketgan 
holdagina keng rivojlanishi mumkin. 
