Samarqand davlat universiteti sh. Q. Yuldashev, D. Q. Usmanova, L. N. Xalikova

O‘z-o‘zini tekshirish savollari 
1.
Korporativ xavfsizlikning mohiyati nimada? 
2.
Korxona tavakkalchilik manbalari nimada? 
3.
Siz korporativ axborot xavfsizligi tamoyillarini bilasizmi? 
4.
Qanday umumiy tahdid modellarini bilasiz? 
Bob 13. Elektron tijorat tizimlarining iqtisodiy samaradorligini 
aniqlash usullari 
13.1. Elektron tijorat samaradorligi.
13.2. Elektron tijorat samaradorligini baholash mezonlari. 
13.3. Elektron tijorat tizimlari samaradorligini baholash usullari. 
 13.1. Elektron tijorat samaradorligi 
Effektiv atamasi (lotincha effectivus 
- samarali) ko'rib 
chiqilayotgan choralar yoki hodisalarning samaradorligini anglatadi. 
Elektron tijoratga kelsak, samaradorlik deganda biz elektron tijorat 

---

138 
texnologiyalari, texnikasi va qoidalari yordamida erishilgan natijalarning 
sarflangan resurslarni hisobga olgan holda tijorat operatsiyalari 
maqsadlariga muvofiqligini belgilaydigan toifani tushunamiz. Amalda 
samaradorlikni baholash mezonini shakllantirish yoki tanlash kerak. 
Odatda, samaradorlikni baholash mezonlari tanlangan samaradorlik 
ko'rsatkichlari bir-biri bilan yoki muayyan norma bilan taqqoslanadigan, 
agar u mavjud bo'lsa yoki o'rnatilishi mumkin bo'lsa, qoida sifatida 
tushuniladi. Samaradorlik ko'rsatkichi sifatida ma'lum bir qiymat 
o'rganilayotgan jarayonning u yoki bu tomonini miqdoriy jihatdan 
tavsiflovchi harakat qilishi mumkin, ya'ni uni o'lchash mumkin. Aynan 
ko'rsatkichlar nisbati, ya'ni ishlab chiqilgan mezon orqali elektron tijorat 
texnologiyalari, texnikasi va qoidalarining tadbirkorlik subyektlari 
ehtiyojlariga 
muvofiqligi 
o'lchovi 
ko'rib 
chiqilayotgan 
tijorat 
operatsiyasining maqsadiga erishilganda aniqlanadi. Elektron tijorat 
samaradorligi ta'rifidan ko'rinib turibdiki, siz ushbu samaradorlik haqida 
umuman gapira olmaysiz. Elektron tijorat usullari bilan amalga 
oshiriladigan har qanday tijorat operatsiyalari tijoratning o'ziga xos 
shakliga tegishli - savdo, lizing, konsalting, sug'urta va h.k.; ularning 
samaradorligini baholash usullari ma'lum va yetarlicha batafsil 
o'rganilgan. Shu sababli, ushbu shaklning o'ziga xos xususiyatlarini va 
ko'rib chiqilayotgan bitimning maqsadini hisobga olgan holda tijorat 
bitimining ma'lum ma'lum shakliga nisbatan elektron tijorat 
samaradorligi to'g'risida gaplashishimiz mumkin. Masalan, savdoda 
samaradorlik 
mezonini 
shakllantirishda, 
rivojlanishning 
ko'rib 
chiqilayotgan bosqichida kompaniyaning marketing strategiyasini 
hisobga olish muhimdir. Agar strategiya bozorni zabt etishga qaratilgan 
bo'lsa, unda samaradorlikning bitta mezoni bo'ladi; agar maksimal foyda 
olish uchun mezon butunlay boshqacha bo'lsa, unda turli xil iqtisodiy 
ko'rsatkichlardan foydalaniladi. 
Tijorat operatsiyasining muayyan shakli samaradorligini baholash 
uchun ko'rsatkichlar tizimini tanlashda ikkita yondashuv bo`lishi 
mumkin. Birinchisi, ishlatilgan elektron tijorat texnologiyalari bilan 
bevosita bog'liq bo'lgan yangi, ilgari noma'lum ishlash ko'rsatkichlarini 
izlashdir. Shu bilan birga, bu har doim ham mumkin emasligi va tijorat 
operatsiyalarining barcha shakllari uchun emasligiga tayyor bo'lish 
kerak. Bunday holda, ikkinchi yondashuv mumkin - allaqachon ma'lum 
bo'lgan ishlash ko'rsatkichlaridan foydalanish, bu esa o'z navbatida 
elektron 
tijorat 
texnologiyalarining 
ushbu 
ma'lum 
ishlash 
ko'rsatkichlariga ta'sirini miqdoriy baholashni talab qiladi. Xo'jalik 

---

139 
yurituvchi 
subyektlarning 
amaliy 
faoliyatida 
elektron 
tijorat 
texnologiyalaridan foydalanadigan har qanday korxonalar, masalan, 
tijorat korxonalari faoliyatini, shuningdek bir xil turdagi elektron tijorat 
tizimlaridan foydalangan holda ikki yoki undan ortiq korxonalarni 
taqqoslash usullarini baholash dolzarbdir. 
Umuman olganda, ko'rib chiqilayotgan Bob bo'yicha elektron 
tijorat samaradorligini baholash bo'yicha uslubiy yondashuv quyidagicha 
bo'lishi mumkin:
• elektron tijorat samaradorligini baholash uchun Bob yo'nalishini 
aniqlash;
•tadbirkorlik sub'ektining ushbu sohadagi maqsadli funktsiyasini 
aniqlash; 
• belgilangan maqsadga erishish samaradorligi ko'rsatkichlarini 
aniqlash; 
• samaradorlik mezonini shakllantirish;
• samaradorlik ko'rsatkichlarini aniqlash uchun kerakli statistik va
boshqa ma'lumotlarni olishni tashkil etish;
• ko'rsatkichlar va ishlash mezonlarini hisoblash;
• olingan natijalarni tahlil qilish va qaror qabul qilish.
Elektron tijorat bozoridagi korxonalar faoliyatini tahlil qilish, 
uning o'ziga xos predmet sohasidagi rivojlanish strategiyasini to'g'ri 
belgilash qanchalik muhimligini ko'rsatdi. Bu yerda xatolar va noto'g'ri 
hisob-kitoblarning aksariyati sodir bo'ladi, bu keyinchalik chuqur 
umidsizlikka olib keladi, vaqt va pulni yo'qotishi muqarrar. Elektron 
tijoratning yangi loyihalarini ishlab chiquvchilar ko'pincha g'oya har 
qancha chiroyli va mantiqan beg'ubor bo'lmasin, u doimo umid baxsh 
etishidan uzoq ekanligini anglamaydilar. Bundan tashqari, ko'plab 
g'oyalar mualliflari o'zlarining yechimlari uchun kim iste'molchi 
bo'lishini, kim o'z g'oyasi uchun pulini berishni xohlashini aniq 
tushuntirib berolmaydilar. Ammo kompaniya rahbarlari o'z mijozlari 
nimani qadrlashi va eng muhimi, u nimaga to'lashga tayyorligini aniq 
anglab etmasalar, biznes hech qachon muvaffaqiyatli bo'lmaydi (ba'zida 
birinchi va ikkinchisi o'rtasida to'liq bo'shliq mavjud) ). Afsuski, ko'plab 
tadbirkorlik subyektlari iste'molchilarning afzalliklari va xatti-
harakatlari to'g'risida haqiqiy bilimga ega bo'lmagan holda, elektron 
tijorat tizimlarini rivojlantirish to'g'risida qaror qabul qildilar, bozor 
konyunkturasini butunlay e'tiborsiz qoldiradilar. Bunday kompaniyalar, 
agar ular allaqachon biron bir sohada muvaffaqiyat qozongan yoki 
shunchaki o'ziga xos kontseptsiyaga ega bo'lgan bo'lsa, unda internet 

---

140 
avtomatik ravishda ularga yangi foydali bozorni beradi deb ishongan. 
Bugungi kunda bunday yondashuv o'zini oqlamasligi allaqachon 
ma'lum. Hozirgi vaqtda internet-loyihalar samaradorligini baholash 
usullari asosan saytlarning ishlash ko'rsatkichlariga asoslangan bo'lib, 
ular yordamida ushbu biznesning muvaffaqiyatini tasdiqlash (yoki rad 
etish) har doim ham mumkin emas. Ma'lumki, sayt faoliyatining bunday 
ko'rsatkichlariga tashriflar chastotasi va tashrif buyuruvchining saytda 
o'tkazadigan vaqti kiradi. Agar sayt yangiliklarga ixtisoslashgan bo'lsa 
yoki tovar yoki xizmatlar to'g'risida ma'lumot beradigan bo'lsa, tashriflar 
tezligi va tashrif davomiyligi, albatta, uning samarali ishini ko'rsatadi. 
Oddiy do'kon uchun ham, uning onlayn hamkori uchun ham har bir 
mehmon biron bir narsani sotib olishi (va undan ko'prog'i) muhimdir va 
do'konda doimo shunchaki kelganlar ichida mollarni tamosha qiluvchi 
qiziquvchan odamlar olami bo'lishi shart emas. Internet-loyihalar 
samaradorligini baholash, birinchi navbatda, Tarmoqqa kiradigan 
kompaniya uchun potentsial foydalarni tahlil qilishga va shuning uchun 
saytga tashriflar chastotasini emas, balki ushbu foydani maksimal 
darajada oshiradigan loyihani tashkil etishga qaratilgan bo'lishi kerak.