Samarqand davlat universiteti sh. Q. Yuldashev, D. Q. Usmanova, L. N. Xalikova

Mahsulot (tovar) ni etkazish va to‘lovini amalga oshirish. 
Xaridorga mahsulotni etkazish quyidagi yo‘llar bilan amalga 
oshiriladi:

---

122 

shahar va atroflarida magazin kureri tomonidan; 

ixtisoslashtirilgan kurerlik xizmati (shu jumladan xorijiy) 
tomonidan; 

pochta tomonidan; 

haridorning o‘zi olib ketishi; 

telekommunikatsiya tarmoqlari orqali ma’lumot kabi maxsus 
mahsulot (tovar) etkaziladi. 
Mahsulot (tovar) uchun to‘lovlar quyidagi usullarda amalga 
oshiriladi:

avvaldan yoki mahsulotni olgan vaqtda;

kurerga yoki haqiqiy magazinga kelganda naqd pul bilan;

pochta o‘tkazmasi bilan;

bank o‘tkazmasi orqali;

kredit karta (VISA, Mastercard va hokazo)lari yordamida;

alohida tijorat banklari orqali elektron to‘lov tizimlari 
vositasida.
Oxirgi vaqtda elektron tijorat yoki Internet orqali savdo dunyo 
bo‘ylab anchagina shiddat bilan rivojlanib bormoqda. Tabiiyki, ushbu 
jarayon kredit-moliya tashkilotlarining bevosita ishtirokida amalga 
oshirilmoqda. Va savdoning ushbu turi brogan sayin keng qamrovga ega 
bo‘lib bormoqda, ayniqsa, yangi elektron bozordan korxonalar va 
aholining ko‘pchiligi foydalana olishi mumkin bo‘lgan joylarda. 
Elektron tarmoqlardagi tijorat faoliyati ba’zi jismoniy cheklovlarni 
bartaraf etadi. Kompaniyalar, o‘z kompyuter tizimlarini Internetga ulab, 
mijozlariga kunu-tun, dam olish kunlari siz xizmat ko‘rsatish 
imkoniyatiga ega. Mahsulotga buyurtmalar har qanday vaqtda, har 
qanday joydan qabul qilinishi mumkin. 
Biroq ushbu masalaning yana bir tomoni bor. Xorijda, elektron 
tijorat 
ko‘proq 
rivojlanib borayotgan davlatlarda, oldi-sotdi 
shartnomalari yoki mahsulotlarning qiymati ko‘p holatlarda 300-400 
AQSH 
dollari 
bilan 
cheklanib 
qolmoqda. 
Bu 
kompyuter 
tarmoqlaridagi 
axborot 
xavfsizligi 
muammolarining 
etarli 
darajada 
hal 
bo‘lmayotganligi 
bilan 
izohlanmoqda. BMTning Jinoyatchilikni oldini olish va kurashish 
qo‘mitasiga ko‘ra, kompyuter sohasidagi jinoyatchilik xalqaro 
muammolar darajasiga ko‘tarilgan. AQSHda jinoyatchilikni ushbu 
turi daromadlilik bo‘yicha qurol va narkotik moddalari bilan savdo 
qilishdan keyin uchinchi o‘rinni egallab ulgurgan. Bunday keng 
diapazon 
elektron 
tijoratning 
axborot 
xavfsizligini 
ta’minlash 

---

123 
muammosi bilan belgilanadi. Agar xavfsizlik darajasi bugungi 
holatdagidek bo‘lib saqlanib tursa, u holda elektron tijoratning dunyo 
aylanmasi yanada kamayishi mumkin. Bu holat, aynan elektron 
tijorattizimining past darajada himoyalanganligi, elektron biznesning 
rivojlanishini to‘xtatib turuvchi omili ekanligini namoyon qiladi.