Samarqand davlat universiteti sh. Q. Yuldashev, D. Q. Usmanova, L. N. Xalikova

13.3. Elektron tijorat tizimlari samaradorligini baholash usullari 
Samaradorlikni baholash muammosi ancha keng va texnik, 
iqtisodiy, tashkiliy va boshqa jihatlarni o'z ichiga olishi mumkin. Shu 
sababli, elektron tijorat tizimlarini qo'llashning turli jihatlarini baholash 
uchun ularning har birini baholanishi va unga muvofiq ravishda sozlash, 
rivojlantirish va zarur choralarni ko'rishlari uchun tegishli ishlash 
mezonlarini ajratib ko'rsatish kerak. 
Amalga oshirilgan dasturni takomillashtirish. Samaradorlikni 
baholashning quyidagi yo'nalishlarini ko'rib chiqish maqsadga muvofiq: 
iqtisodiy, tashkiliy va marketing. Ushbu yo'nalishlarning har biri tegishli 
ishlash ko'rsatkichlariga ega. Iqtisodiy ko'rsatkichlar elektron tijorat 
tizimini yaratish uchun tanlangan variantning iqtisodiy samaradorligini 
baholash uchun ishlatiladi (masalan, kompaniyaning internetdagi veb-
serveriga asoslangan holda). Tashkiliy ko'rsatkichlar yangi axborot 
tizimining mavjud tizim bilan, shuningdek, korxona faoliyati va uning 
biznes jarayonlari bilan integratsiyalashuv darajasini belgilaydi. Bu 
holda marketing ko'rsatkichlari deganda, internet-muhitda veb-serverni 
joriy qilish va targ'ib qilish bo'yicha marketing dasturining samaradorligi 
va veb-marketing vositalaridan foydalanish samaradorligini tavsiflovchi 
ko'rsatkichlar tushuniladi. Shuni yodda tutish kerakki, ko'rsatilgan 
barcha ko'rsatkichlar guruhlari bir-biri bilan bog'liq. Shuning uchun, 
ulardan birini tanlab, biz u yoki bu darajada har tomonlama baholashga 
yaqinlashamiz kerak bo`ladi. Internet-muhitda veb-server asosida 
korporativ elektron tijorat tizimini yaratish uchun tanlangan variantning 
iqtisodiy samaradorligi (E) uni qo'llash natijasining nisbati (sj ning 
ishlab chiqish va ishlatish bilan bog'liq xarajatlarga nisbati sifatida 
aniqlanishi mumkin) tizimning (ee):
Jami xarajatlar: 
Bu yerda K - tizimni loyihalashtirishga, 
zarur komponentlarni sotib olishga va uni amalga oshirishga jami kapital 
qo'yilmalar; 
Operatsion xarajatlar. Kapital muddati va yillik xarajatlar farqi 
bo'lgan taqdirda, kapital xarajatlari bir foizga (birinchi yoki oxirgi) 
yilgacha foizli foizlar formulasidan foydalangan holda kamaytirilishi 
kerak:

---

143 
Bu yerda Kt - pasaytirilgan kapital xarajatlar;
g - kapital qo'yilmalarni diskontlash koeffitsienti;
t - bu xarajatlar kelib chiqadigan davr. Tizimning ishlashi tufayli 
olingan natija formula bo'yicha aniqlanadi : 
bu erda C (t) - bu elektron tijorat tizimidan foydalanish natijasida 
xarajatlarni kamaytirish orqali vaqt o'tishi bilan olingan ta'sir. Shunday 
qilib, iqtisodiy samaradorlikning ta'rifi asosiy xarajat moddalarini 
aniqlashga va elektron tijorat tizimidan foydalanish orqali xarajatlarni 
kamaytirishga asoslanadi. Umumiy xarajatlarni bir martalik kapital 
xarajatlar va operatsion xarajatlarga bo'lish mumkin. Bir martalik 
xarajatlarga quyidagilar kiradi: 
- dastlabki tahlil va rejalashtirish xarajatlari;
- kerakli uskunalarning narxi;
- dasturiy ta'minot narxi;
- aloqa liniyalari va tegishli uskunalarni tashkil etishga sarmoyalar; 
- veb-serverdagi ma'lumotlarni yangilash va uning dizayni yoki veb-
serverning ishlashini ta'minlash uchun funktsiyalarni bajarish uchun 
zarur bo'lgan qo'shimcha uskunalar, masalan, kompyuter texnikasi narxi;
- kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash xarajatlari, agar Web-
serverning ishlashini ta'minlash uchun biron bir funktsiya korxonaning 
ichki 
resurslari 
tomonidan 
ta'minlansa, 
operatsion 
xarajatlar 
quyidagilarni o'z ichiga oladi: 
- xizmat ko'rsatuvchi xodimlarning ish haqi; 
- yordamchi materiallar uchun xarajatlar;
- domen nomi uchun to'lovlar; 
- aloqa kanallari uchun ijara haqi; 
- Internet-provayderga internetdan veb-serverga kirishni ta'minlaganligi, 
o'z serverida bo'sh joy berganligi yoki agar u provayder tomonidan 
joylashtirilgan bo'lsa, korporativ veb-serverni saqlab qolganligi uchun 
to'lov; 
- amortizatsiya ajratmalari; 
- serverni ishlab chiqish, uning dizayni, bajarilgan funktsiyalari bo'yicha 
ishlashga uchinchi tomon firmalarini jalb qilishda qo'shimcha xarajatlar; 
- reklama kampaniyalari uchun xarajatlar va boshqalar.

---

144 
Jamg'arma 
manbalari 
veb-server 
tomonidan 
bajariladigan 
funktsiyalarga bog'liq. Jamg'armalar an'anaviy aloqa o'rniga elektron 
kommunikatsiyalardan foydalanganligi sababli paydo bo'ladi (bosma 
mahsulotlar, telefon qo'ng'iroqlari va faks orqali yuborish xarajatlari 
kamayadi; 
zarur ma'lumotlar taqdim etilishi tufayli mijozlar sotishdan oldin va 
keyin qo'llab-quvvatlanadi; 
virtual do'kon, an'anaviy do'konni tashkil qilish zarurati va tegishli 
xarajatlar yo'qoladi;
Internet-kanallardan foydalanishda an'anaviy tarqatish kanallaridan 
foydalanishga hojat yo'q. Shuni yodda tutish kerakki, veb-serverni tatbiq 
etish va undan foydalanish bir martalik ish emas, bu jarayon har doim 
o'z vaqtida uzaytiriladi. Shuni ham yodda tutish kerakki, internetdan 
foydalanish darajasi har bir mamlakatda keng farq qiladi va aksariyat 
hollarda Internetdan foydalanish an'anaviy usullar bilan bajariladigan 
ba'zi funktsiyalarni o'rnini bosishi mumkin bo'lgan darajada past. 
Bundan tashqari, hisobga olish kerakki, xarajatlarni kamaytirishdan 
tashqari, veb-server orqali firmaning internetdagi ishtirokini tashkil 
qilish quyidagi yo'llar bilan foyda keltirishi mumkin: 
• kompaniyaning tovar belgisi imidjini yaxshilash;
• kompaniya mahsulotlarini reklama qilish; 
• yangi iste'molchilarni sotib olish; 
• mahsulotlar uchun yangi tarqatish kanalini qo'shish; 
• 
mavjud va potentsial iste'molchilarga xizmat ko'rsatishni 
takomillashtirish. 
