Samarqand davlat universiteti sh. Q. Yuldashev, D. Q. Usmanova, L. N. Xalikova

Tarmoqli texnologiyalari 
• Infratuzilmaning muvaffaqiyatini belgilaydigan muhim omillardan biri 
bu uning xavfsiz va samarali axborot almashinuvini ta'minlash 
qobiliyatidir. 
• Aqlli tarmoq turli ishlab chiqaruvchilarning turli xil qurilmalari bilan 
ulanish va integratsiyani ta'minlaydi, saqlash xarajatlarini kamaytiradi va 
kompaniya qamrovini samarali ravishda kengaytiradi. 
Bilimlarni boshqarish 
• Infratuzilma kompaniyada mavjud bo'lgan turli xil ma'lumot 
manbalarini boshqarishi kerak. 
• Bilimlarni boshqarish sohadagi echimlar ushbu ma'lumotlardan 
maksimal darajada foydalanadi va yangi hamda eski dasturlar uchun 
ma'lumotlarga tez va samarali kirishni ta'minlaydi. 
 
4.2.
 
Axborot iqtisodiyoti infratuzilmasi muhitining iqtisodiy 
tahlili 
 
Bozorlarning ishlashini va umuman barqaror ijtimoiy-iqtisodiy 
rivojlanishni 
ta'minlashda 
axborot 
shaffofligining 
ahamiyati 
iqtisodiyotning o'ziga xos axborot tarmog'i bo'lgan hozirgi paytda 
sezilarli darajada oshib bormoqda. Yangi iqtisodiyot, axborot 
iqtisodiyoti, xuddi tarmoq kabi, har xil turdagi bilimlarni ishlab 
chiqaradigan va ularning oqimlarini boshqaradigan sub'ektlar o'rtasidagi 
o'zaro 
bog'liqlik 
tizimiga 
asoslanadi. 
Tarmoqli 
iqtisodiyotda 
birlashtiruvchi tarkibiy elementlar axborot jamiyati faoliyati uchun 
umumiy sharoitlarni ta'minlaydigan axborot infratuzilmasi ob'ektlaridir. 
Jamiyat taraqqiyotining umumiy iqtisodiy tendentsiyalari sharoitida har 
qanday korxona faoliyatining asosini ma'lum bir infratuzilmaning 
mavjudligi tashkil etadi. Elektron biznes kommunikatsiya dasturiy 
ta'minoti va apparat vositalari majmuasining maxsus elementlaridan 
foydalanishga asoslangan. XXI asrda Internet biznes yuritishning asosiy 

---

39 
muhitiga aylanadi. Elektron biznes axborot tarmog'i iqtisodiyotining 
muhim tarkibiy qismidir. 
Iqtisodiyotda ma'lumot, bilimlarni yaratish, tarqatish va ulardan 
foydalanish dunyo mintaqalarini ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning 
sifat jihatidan yangi bosqichini anglatadi. Natijada iqtisodiyotning 
infratuzilma muhiti tobora muhim rol o'ynaydi, bu esa axborot tarqatish 
operatsiyalarini bajarilishini ta'minlaydi. Keng ma'noda bunday 
muhitning asosiy elementi axborot infratuzilmasi hisoblanadi. 
Zamonaviy infratuzilma, xususan, axborot infratuzilmasiga ishonchlilik, 
tezkorlik va xavfsizlikka oid bir qator qat'iy talablar qo'yilmoqda. 
Bunday muhit bo'lmagan taqdirda, axborot iqtisodiyotida ma'lum 
sohalarni rivojlantirish istiqbollarini ishonchli bashorat qilish juda qiyin 
vazifa bo'lib tuyuladi. 
So'nggi yillarda O'zbekistonda kuzatilgan iqtisodiy o'sish, 
korxonalarning iqtisodiy samaradorligini oshishi infratuzilmaning yangi 
turlarini qo'llab-quvvatladi. Rivojlangan mamlakatlarda iqtisodiyot 
infratuzilmasi xarajatlari, masalan, sanoatlashgan iqtisodiyotining 
sanoat kabi asosiy tarmog'i xarajatlari bilan taqqoslanadi. AKT tarqalishi 
bilan an'anaviy iqtisodiyot chegaralarining o'zgarishi tobora aniqlashib 
bormoqda. Iqtisodiyotni virtualizatsiya qilish infratuzilma muhitini 
optimallashtirish uchun vositalar to'plamiga ega. Shu bilan birga, 
xo'jalik yurituvchi sub'ektlar o'rtasida intensiv axborot almashinuvining 
ahamiyati ortib bormoqda. Ba'zi ekspertlar
2
axborot infratuzilmasining 
"virtualligi" ni ta'kidlamoqdalar, ularni joylashtirish uchun birinchi 
navbatda xususiy investorlar hisobiga katta sarmoyalar talab etiladi. 
Biroq, davlat tegishli institutsional va huquqiy bazani ta'minlashga 
asoslangan ko'p funktsional tartibga solish mexanizmini shakllantirishi 
kerak. 
S.I.Parinov
3
ijtimoiy-iqtisodiy infratuzilmani, umuman olganda, 
butun jamiyat doirasida odamlar va tashkilotlar o'rtasidagi o'zaro 
munosabatlarning ayrim turlariga xizmat qiladigan moliyaviy, transport, 
sud va boshqalarning bir qismi sifatida ajratib turadi. Bunday 
infratuzilmalarning ishlashini Internetga o'tkazish ularning funktsional 
2
Абельцев А. В. Понятие «виртуальной экономики» и ее характерные черты. Материалы 
заседания учебно-методического совета УМО по специальности «Мировая экономика». – 
Волгоград, 2002. 
3
Паринов С.И. К теории сетевой экономики. – Новосибирск: ИЭОПП СО РАН, 2002. - С. 
32. 

---

40 
tarkibini sezilarli darajada o'zgartirmasligi kerak. Ushbu infratuzilmalar 
doirasidagi aloqa arzon narxlarda, ko'proq intensivlikda va keng 
miqyosda amalga oshiriladi. Natijada, bu ushbu infratuzilmalar faoliyati 
samaradorligining 
umumiy 
o'sishiga 
olib 
keladi. 
Internet-
infratuzilmaning elementlariga domen nomlari tizimi, manzil maydoni 
va Internet raqamlarini ajratish printsiplari, standartlar va protokollarni 
qo'llab-quvvatlash kiradi. Jamoa bilan ishlashning disiplinlerarası 
sohasida kompyuterlar odamlarning ish uslubini o'zgartiradigan 
innovatsion mahsulotlar va echimlarni ishlab chiqarish uchun ishlatiladi. 
Biroq, 
ishbilarmonlik 
muhiti 
moliyaviy 
manfaatlarni 
qo'llab-
quvvatlashga, ish jadvali va ularni amalga oshirishni ta'minlaydigan 
mutaxassislar guruhlari uchun ancha yuqori ish haqiga asoslangan. 
Bunday muhitni tashkil qilish ko'pincha rasmiylashtiriladi va tuziladi, bu 
firmalarning mintaqaviy, milliy va global darajada o'zaro ta'sirini 
rag'batlantiradi. 
Mintaqaning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi axborot-
kommunikatsiya infratuzilmasining mavjudligi va ulardan foydalanish 
ko'lami bilan baholanadi. Baholashning boshqa muhim elementlari 
quyidagi mezonlardan iborat: elektron iqtisodiyot, masofaviy ta'lim, 
axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining (AKT) kirib borishi. 
Axborot infratuzilmasi elementlarining soni, ularning joylashishi, texnik 
jihozlanishi, ko'lami va ishlash intensivligi axborot oqimlarining 
o'xshash 
parametrlari 
bilan 
belgilanadi. 
Xo'jalik 
yurituvchi 
sub'ektlarning ma'lum bir yo'nalishdagi axborot oqimlari intensivligi 
bilan aks ettirilgan ob'ektiv ehtiyojlarining mavjudligi axborot 
infratuzilmasi tizimini shakllantirish shartidir. Zamonaviy iqtisodiy 
tizimning axborot infratuzilmasining sub'ektlari etkazib beruvchilar va 
iste'molchilar, elektron tijorat firmalari, masalan, Internet-do'konlardir. 
Jelassi T. fikriga ko'ra, mobil elektron tijorat elektron tijoratning 
ajralmas qismi bo'lib, bu o'z navbatida elektron biznesning ajralmas 
qismi hisoblanadi. Mobil elektron tijorat simsiz telekommunikatsiya 
tarmoqlari va ko'chma simsiz qurilmalardan foydalanishga asoslangan. 
Axborot infratuzilmasining o'ziga xos xususiyati - bu aloqa kanallarini 
tanlash orqali aholining joylashuvidan qat'i nazar, xizmatlar, tarkib va 
dasturlardan foydalanish imkoniyatini ta'minlashdir. Xizmatlarning 
nafaqat shaxsiy kompyuterlardan, balki ko'chma mobil qurilmalardan 
ham foydalanish imkoniyati jamiyatning keng qatlamlariga kirib borish 
va qo'shimcha iqtisodiy imkoniyatlar yaratishda hal qiluvchi rol 
o'ynaydi. Shu sababli, AKTdan ommaviy foydalanishga to'sqinlik 

---

41 
qilayotgan sabablardan biri bu Internetga ulanish uchun yuqori tariflar 
bo'lib, bu fuqarolarning (kam daromadli) ko'plab axborot tizimlariga 
kirishini cheklaydi. 
Shunday qilib, axborot iqtisodiyoti infratuzilmasi - tarmoq 
makonining elektron qurilmalari o'rtasida ma'lumotlar almashinuvini, 
shuningdek, barcha sub'ektlar uchun Internet xizmatlari va xizmatlarini 
identifikatsiyalashni ta'minlaydigan o'zaro bog'liq resurslar tizimi. 
Axborot iqtisodiyotining infratuzilma muhitini iqtisodiy tahlil 
qilish AKT bozorini baholashni va uning rivojlanishiga ta'sir qiluvchi 
asosiy omillarni aniqlashni o'z ichiga oladi. Shubhasiz, texnik qo'llab-
quvvatlash harajatlari infratuzilmaning tarkibiy qismi bo'lgan har qanday 
iqtisodiy sub'ekt xarajatlarining muhim qismidir. Biroq, texnik vositalar, 
aloqa liniyalari bilan ta'minlanishning o'zi raqobatdosh ustunlikka ega 
bo'lishni to'xtatadi. Evropa mamlakatlari tajribasidan kelib chiqqan 
holda, sanoatda to'liqroq xususiylashtirish va telekommunikatsiya 
bozorini erkinlashtirish ushbu sohaning investitsiya jozibadorligini 
oshirishi va shuning uchun uning rivojlanish sur'atlariga ta'sir qilishi 
mumkin deb taxmin qilish mumkin. Texnologik nuqtai nazardan, uning 
darajasi, 
avvalo, 
oxirgi 
foydalanuvchilar 
orasida 
zamonaviy 
uskunalarning ulushi bilan tavsiflanadi. Rivojlangan mamlakatlarda 
axborotlashtirishga davlat xarajatlari doimiy ravishda oshib bormoqda. 
Ushbu sohadagi etakchi mamlakatlar - AQSh va Germaniya mos 
ravishda 3% va 4% ga ega (4.1.-rasm).