Samarqand davlat universiteti қозон миллий тадқИҚотлар технология университети

 
Misol 
 
Toluolning girokrekingi murakkab geterogen kimyoviy reaksiyani 
qaraymiz. 
Kimyoviy reaksiyaning mexanizmi: 
1.
→
←
2.
3.
→
←
bunda 
katalizator sirtidagi faol markazlar; 
va boshqalar 
adsorbirlangan oraliq mahsulotlar. 
Sirt ta‟siri qonuni bo„yicha reaksiyaning elementar bosqichlari 
uchun reaksiya tezligini yozamiz: 

 
 
 
Ushbu kimyoviy jarayonning matematik modeli kuzatilayotgan 
moddalar va oraliq birikmalar konsentratsiyalarining vaqt bo„yicha 
o„zgarishini ifodalovchi differensial tenglamalar sistemasidan iborat, 
ya‟ni: 

---

94 
(5.22) differensial tenglamalar sistemasini yechishda Eyler va 
Range-Kuttilarning sonli usullaridan foydalanish mumkin. 
5.4. Geterogen kimyoviy reaksiyalarning kinetik 
modellarni tuzish usullari 
 
Langmuir nazariyasi elementlariga asoslangan usul 
 
Langmuir usuliga asoslangan geterogen kimyoviy reaksiyaning 
kinetik modelini tuzish algoritmi quyidagicha. 
1.
Geterogen kimyoviy reaksiyaning mexanizmi elementar bosqichlar 
to„plami shaklida qayd etiladi. 
2.
Elementar bosqichlarning reaksiya tezliklarining ifodalari ta‟sir 
etuvchi sirtlar qonuni asosida qayd etiladi. 
3.
Limitlovchi bosqich aniqlanadi. Boshqa barcha bosqichlar tez 
boradi va muvozanatda bo„ladi. 
4.
Muvozanat bosqichlari uchun to„g„ri va teskari yo„nalishlardagi 
tezliklar tenglashtiriladi va oraliq birikmalarning konsentratsiyalari 
limitlovchi bosqichda ishtirok etadigan oraliq birikmalarning 
konsentratsiyalari va kuzatilgan moddalarning konsentratsiyalari 
orqali ifodalanadi. 
5.
Algebraik tenglamalar sistemasini yechish natijasida limitlovchi 
bosqichning tezlik tenglamasiga kiritilgan oraliq birikma 
konsentratsiyasi uchun ifodalar kuzatilayotgan moddalarning 
konsentratsiyalari va elementar bosqichlarning tezlik konstantalari 
orqali ifodalanadi. 
6.
Bu holda normallashtirish tenglamasidan foydalaniladi, unda 
katalizator sirtidagi faol markazlar soni qaysi biriga va katalizator 
sirtining oraliq birikmalar va erkin markazlar egallagan ulushlari 
yig„indisiga teng deb faraz qilinadi. 

---

95 
Limitlovchi bosqich bo„yicha geterogen kimyoviy reaksiya 
tezligining ifodasi qayd etiladi. 
Misol.
Quyidagi geterogen kimyoviy reaksiya uchun tezlik 
ifodasining keltirib chiqarishni ko„rib chiqamiz: 
1.
→
←
2.
→
3.
→
←
Sirt ta‟siri qonuni bo„yicha elementar bosqichlar tezliklarini 
yozamiz: 

 
 
 
Ikkinchi bosqichni limitlovchi sifatida qabul qilamiz va sirt ta‟siri 
qonuniga ko„ra reaksiya tezligi ifodasini yozamiz: 
 
Ushbu ifodada oraliq mahsulot konsentratsiyasi 
ni 
kuzatiladigan komponentlar konsentratsiyasi orqali ifodalashimiz kerak. 
Qolgan barcha bosqichlar 
tez boruvchi
va 
muvozanatda
deb 
hisoblanadi. Bu holda to„g„ri reaksiya tezligi teskari reaksiya tezligiga 
teng bo„ladi, ya‟ni: 
}
 
 
ni ifodalaymiz:
 
 
Normalashtirish tenglamasini yozamiz: 
va 
(5.79) algebraik tenglamalar sistemasini 
ga nisbatan yechamiz: 
(
)
 

---

96 
 
(
)