Samarqand davlat universiteti isoqjon negmatov ijtimoiy ishning etik

Axloq va huquq 
‒ inson munosabatlarining o‘zaro aloqadorlikda bo‘lgan 
muhim elementlaridir. Ularning tabiati jamiyatdagi konkret tarixiy sharoit, sotsial-
sinfiy strukturaga bog‘liq bo‘ladi. Demokratik fuqarolik jamiyatida axloq va 
huquqning o‘zaro aloqadorligi quyidagi qonuniyat tufayli obyektivlashadi ‒
umumxalq huquqining axloqiy potensiali, qonunchilikning axloqiy asoslari o‘sib 
boradi. 
Shunday qilib, huquq-nafaqat siyosiy-yuridik, balki ijtimoiy-axloqiy hodisa. 
Jamiyatning huquqiy hayoti insonparvarlik, adolat, vijdon va burch, or-nomus, 
erkinlik va mas’uliyat kabi axloqiy hodisalarsiz rivojlana olmaydi. 
Axloq va huquq munosabatlariga qadim davrlardan mutafakkirlar o‘z 
e’tiborini qaratganlar. Qadimgi yunon faylasuflari Suqrot, Aflotun va Arastular 
huquqiy mafkurani ishlab chiqishar ekan, etikani qonunchilik bilan bog‘lashga 
harakat qilganlar. Rim yuristlari: “Huquq urf-odatlar ma’qullagan narsalarni 
tavsiya qiladi”, ‒ degan postulatni ilgari surganlar. 
Yangi davrda axloq va huquq uzviy bog‘liqlikda olib qaralgan, hatto 
Gelvetsiy: ““Etika” va “Qonunshunoslik”ni men bitta fan deb tushunaman”
140
,‒ 
deb yozadi. 
Nemis klassik falsafasi namoyondalari ham axloq va huquq munosabatlariga 
o‘z e’tiborlarini qaratishgan. Kant: “Huquq axloqqa bo‘ysunadi”, deb hisoblagan. 
Gegelning fikricha, axloq va huquq bir-birini taqozo qiladi, farqi shundaki, axloq 
tashqaridan bo‘ladigan majburiylikka yo‘l qo‘ymaydi
141
. 
Aslida, huquq inson xatti-harakatini boshqarish shakli sifatida tarixiy taraq-
qiyotning muayyan bosqichida, axloq normalaridan kelib chiqadi. Huquq o‘z 
taraq-qiyotining turli bosqichlarida axloq bilan deyarli uyg‘un bo‘lgan. Faqat vaqt 
o‘tishi bilan yozma va shakllangan qonunchilikka aylangan. Boshqacha qilib 
aytganda, huquq o‘z ichiga axloqiylikni qamrab oladi. 
140
 Гельвеций К.А. Об уме. - М., 1992. -С.156. 
141
 Ғарб фалсафаси / Тузувчи Назаров Қ. - Тошкент: Шарқ, 2004. – Б. 458-469, 482-499. 

---

93 
Axloq va huquqning munosabati quyidagilarda namoyon bo‘ladi: 
1) birligi va o‘xshashligida; 
2) farqli tomonlarida; 
3) o‘zaro ta’sirida
142
. 
Axloq va huquq ijtimoiy ong shakllari sifatida umumiy ijtimoiy funksiyani 
bajaradi; insonning jamiyatdagi faoliyatini boshqaradi, normativ xususiyatga ega 
va fuqarolar bu norma va prinsiplarga amal qiladilar. Bu norma va prinsiplar 
umumiy xarakterga ega va jamiyatning barcha a’zolariga taalluqlidir.