|
Robinzonada usuli
degan nom oldi. Shu usul yordamida siyosiy iqtisoddan ijtimoiy ishlab chiqarish
munosabatlari chiqarib tashlandi, iqtisodiy toifalarning ijtimoiy-sinfiy mazmuni
kuchaytirildi, ijtimoiy ishlab chiqarishning roli soddalashtirildi. Robinzonada usuli
asosida siyosiy iqtisod tarixiy va sinfiy muayyanlikdan mahrum bo‘lar, unda
individuallik keng targ‘ib qilinardi. Bu kiziqarli gipotezaga asosan, biron bir
ne‘mat birligining qimmati mazkur birlik yordamida qondiriluvchi ehtiyojning
muhimlik darajasi bilan aniqlanadi. Masalan, Robinzon sof gipotetik nuqtai
nazardan chuchuk suv manbai bo‘lgan odam yashamaydigan orolga tushib qoldi,
deb faraz qilaylik. Ichish va ovqat pishirish uchun Robinzonga har kuni 3 l suv
kerak bo‘lsin. Yuvinish, idish tovoq, kir chir yuvish, tomorqani sug‘orish uchun
unga tag‘in 12 l suv kerak. Binobarin, Robinzon har kuni 15 l suv iste‘mol qiladi.
Manba har kuni 100 l suv chiqaradi deb faraz qilsak, 85 l suv ortib qoladi. Xo‘sh,
Robinzon uchun 1 l suvning qimmati qanchaga teng? Ko‘rsatilgan shartlarda u
nolga yaqin, chunki 1 l suv ishlatilganidan so‘ng tag‘in 99 l suv qoladi, bu esa
unga kerak bo‘lgan miqdordan ancha ko‘pdir. Endi suvning qurishi natijasida
manba har kuni atigi 15 l suv bera boshladi, deb faraz qilaylik. Robinzon bu holda
ham o‘z ehtiyojlarini to‘la qondiradi, ammo endi 1 l suvning yo‘qolishi ham
ma‘lum muammolar tug‘dirishi mumkin. Manba qurib borgani sari Robinzon
uchun har bir litr suvning qimmati ortib boradi.
Eng ahamiyatlisi shundan iboratki, Edjuortning ushbu gipotezasi
oligopoliyaning mohiyatini ochib beradi va bu sharoitda har qanday vaziyat Pareto
optimumi yoki muvozanatda bo‘ladi.
Agarda bozor ishtirokchilari ko‘p sonli bo‘lsa, u holda narx bo‘yicha raqobat
vujudga keladi va bozordagi vaziyat mukammal raqobatga intiladi. Sotuvchilar va
xaridorlar soni cheksiz bo‘lgan mukammal raqobat sharoitida ayriboshlashning
muvozanatda bo‘lishi doimo sodir bo‘ladi.
A. Kurno XVIII asrning taniqli olim-iqtisodchisi sifatida tanilgan. A.Kurno
iqtisodiy nazariyaning matematik maktabiga asos solgan bo‘lib, keyinchalik uning
ishlari G.G.Gossen
21
, I.G.Tyunen
22
lar tomonidan rivojlantirildi. A.O.Kurnoning
21
Gossen German Genrix (1810-1858)
nemis iqtisodchisi, birinchi bo‘lib ―chegeraviy naflilik‖ tushunchasini
kiritgan.
24
ilmiy izlanishlari va tadqiqot natijalari hayot davridayoq tan olindi. Uning asosiy
ishlari ―Boylik nazariyasining matematik tamoyillarini tadqiq qilish‖ deb
nomlanib, differensial hisobning iqtisodiy masalalarga tatbiqini o‘z ichiga olgan.
A.O.Kurnoning jamiyat va iqtisodiyotdagi har qanday jarayonlarning matematik
tahlil va modellashtirish orqali obyektiq baholash mumkinligini ko‘rsatib berdi.
A.O.Kurno narxga bog‘liq bo‘lgan
talab
funksiyasini
fanga kiritdi va ushbu
funksiya asosida
talab elastikligi
tushunchasini ishlab chiqdi. U turli tovarlarning
narx bo‘yicha talab elastikligi turlicha ekanligini ham ko‘rsatib berdi. Masalan
birinchi darajali zaruriy mahsulotlar va narsa buyumlarga bo‘lgan talab elastikligi
pastroq, chunki ularning xaridiga narx sezilarli ta‘sir ko‘rsatadi. Talab
funksiyasining
uzluksizligi
bois
sotuvchilar
o‘z
daromadlarini
maksimallashtirishga harakat qiladi. Shunga ko‘ra tovar birligiga mos keladigan
narxni differensial hisob (funksiya limiti) orqali aniqlash mumkin bo‘ladi.
A.O.Kurno bozor tuzilmalarida raqobatning duopoliya,
monopoliya,
cheklangan va cheklanmagan
raqobat turlarini ajratib ko‘rsatdi. Uning ishlab
chiqqan modeli Kurno modeli deb nomlandi. Ushbu modelga muvofiq
muvozanatning ideal holati mavjud bo‘lib, unda raqobatlashuvchi firmalar ishlab
chiqarish hajmini o‘zgartirmaydilar va bunda muayyan tovarning hajmini aniqlash
mumkin bo‘ladi.
Raqobat nazariyasining rivojlanishiga angliyalik iqtisodchi A. Marshall ham
ulkan hissa qo‘shgan. Uning fikricha, ishlab chiqarish yirik firma qo‘lida
to‘plangan bo‘lsa, bozorda talab va monopol narx o‘rtasida muvozanat yuzaga
keladi. Bu muvozanat narxda mukammal raqobat sharoitidagi muvozanatga
qaraganda ko‘proq hajmdagi mahsulot ishlab chiqariladi. A.Marshall bu yirik
firmaning xarajatlari bozordagi aynan shunday mahsulot ishlab chiqaruvchi ko‘p
sonli mayda firmalar xarajatlari yig‘indisidan kam ekanligi, sababi yirik firma
iste‘molchilarni jalb qilish uchun ortiqcha xarajatlarga yo‘l qo‘ymaydi, zarur
bo‘lgan taqdirda esa mayda firmalar qurbi yetmaydigan texnologik o‘zgarishlarni
va innovasiyalarni amalga oshiradi. Natijada yangilanishlar natijasida qo‘lga
kiritilgan foydaning hammasiga egalik qiladi.
Shuningdek, monopol firma oddiy sharoitlarda taklif qilinadigan narxga
nisbatan past narx taklif qilishini, ushbu past narx esa uning eng yuqori foyda
olishini ta‘minlab berishini ham ta‘kidlab o‘tgan.
Narx A.Marshallning nazariy fikrlari markazini egallagan. U qiymat va narx
kategoriyalarini umumiy holda olib qaraydi va narxni bozor iqtisodiyotining eng
muhim elementi, deb hisoblaydi. Marshall obyektiv qiymat kategoriyasini kiritib, u
muvozanat narxi rolini bajaradi. A.Marshall tadqiqotlarida talab va taklif
o‘rtasidagi munosabat (birinchilik) qaraladi. Shunday qilib A.Marshall A. Smitdan
farqli ravishda savdo va sanoat monopoliyalar har qanday sharoitda yuqori narx
o‘rnatilishiga olib kelishini, xaridorlarning ushbu yuqori narxda ham xarid
qobiliyati saqlanib qolishini nazariy dalillar bilan isbotlab berdi.
22
Tyunen Iogann Genrix (1783-1850)
nemis iqtisodchisi, yer rentasi, qishloq xo‘jaligida samaradorlik va
unumdorlik masalalarini ilk asoslab bergan olim. ―Izolyasiyalangan davlat‖ tushunchasini kiritgan .
25
Do'stlaringiz bilan baham: |
