Samarqand davlat universiteti geografiya va ekologiya fakulteti geografiya tabiiy recurslar kafedrasi

och tusli bo‗z tuproq
, undan balandlikda 
tipik bo‗z tuproq,
yuqori chegarasida esa 
to‗q tusli bo‗z
tuproqlar tarqalgan. Umuman bo‗z 
tuproqlar 300-500 metrdan 1200-1400 metrgacha balandliklarda uchraydi, ular 
karbonatli tuproq bo‗lib, uning hamma qatlamida ozmi-ko‗pmi karbonat 
uchraydi, lekin eng ko‗pi 100-140 sm chuqurlik orasida bo‗ladi. Bu hol tuproq 
unumdorligini oshiradi. Bo‗z tuproqlarda chirindi tuproqning ustki qatlamida 
to‗planadi va bu qatlamning qalinligi 15-18 sm ga boradi. Gurunt suvi chuqurda 
yotganligi uchun tipik va to‗q tusli bu tuproqlar deyarli sho‗rlanmagan bo‗ladi. 
Och tusli bo‗z tuproqlar gurunt suvi yuzaga yaqin bo‗lgan yerlarda darhol 
sho‗rlanib, sho‗rxoksimon bo‗z tuproqlarga, ba‘zan esa sho‗rxoklarga aylanadi. 
Bo‗z tuproqlar mineral tarkibining asosiy qismini lyoss jinslar tashkil etadi. 
Och tusli bo‗z tuproq,
O‗rta Osiyoning chekka tog‗ tizmalarining tog‗ 
oldi tekisliklarida 300-500 metr bo‗lgan balandliklarda uchraydi. Tuproq 
qatlami ko‗pincha lyossimon qumoqlardan tarkib topgan, chimli ustki qatlami 
och bo‗z tusda bo‗lib, chirindi miqdori 10-15 sm chuqurgacha, 1-1,5% gacha 
bo‗ladi, keyin juda kamaygan holda 30-40 sm gacha boradi. Och tusli bo‗z 
tuproqlar orasida turli darajada sho‗rlangan tuproq turlari ham uchraydi. 
Tipik bo‗z tuproqlar
tog‗ chala cho‗l mintaqalarida 500-600 metrdan 800-
900 metrgacha mutlaq balandlikda uchraydi. Bu tuproq asosan tog‗ yon-
bag‗irga yaqin bo‗lgan tog‗ oldi tekisliklarini ishg‗ol qilib, och tusli tuproqqa 
nisbatan chirindi ko‗proq 1,5%-2,5% bo‗lib, quyi qatlamda chirindi kam 
bo‗lsada 60-80 sm chuqurlikkacha tarqalgan bo‗ladi, tuzli va gipsli qatlam 
ancha chuqurda yotadi. 

---

54 
To‗q tusli bo‗z tuproqlar
tog‗ yonbag‗irlarining pastki qismida 500-600 
m dan 1200-1400 metrgacha bo‗lgan mutlaq balandliklarda uchraydi. To‗q tusli 
bo‗z tuproqlarning tarqalishi ko‗pincha tog‗ tizmalarining orografik tuzilishiga 
ham bog‗liq. Tog‗ tizmalari yon- bag‗irlarning chekka yoki tashqari qismida 
to‗q tusli bo‗z tuproqlarning tarqalishi 1400 m balandlikkacha ko‗tariladi, tog‗ 
massivlarining ichki qismlarida esa ularning tarqalishi 1200 metrgacha pastga 
tushadi. To‗q tusli bo‗z tuproqning yuqori qatlamida chirindi ko‗proq (3-4%) 
bo‗lganidan ancha to‗q tusdadir va chirindi tarqalgan qatlam 80-120 sm ga 
qadar boradi. O‗rta Osiyoning ko‗pgina tog‗ oldi tekisliklarida tipik bo‗z 
tuproqlar o‗zlashtirib lalmi va sug‗orishda foydalaniladi, ular ko‗proq tog‗ yon-
bag‗irlari uchun xos bo‗lib, yuqori balandliklarda joylashgani uchun to‗q tusli 
bo‗z tuproqlar asosan lalmikor ekinlar ekishda foydalaniladi. Tog‗ quruq dasht 
mintaqasida, ya‘ni, o‗rtacha balandlikdagi tog‗larda jigar rang va qo‗ng‗ir tog‗ - 
o‗rmon tuproqlari keng tarqalgan. Bu mintaqa 1000-1200 metrdan boshlanib 
2000-2200 metrgacha, Hisor va Pomir tog‗larida esa 3000-3500 metr mutlaq 
balandliklarda tarqalgan.