Samarqand davlat universiteti geografiya va ekologiya fakulteti ekologiya va hayot faoliyati xavfsizligi

Ekologik nisha

Ekologik nisha-bu turning ekologik darajasi, yashash uchun ozuqa joyi-nisha deb aytiladi. Ma'lum bir organizmning yashash joyi aniq bo'lsa uni shu yerdan topish mumkin bo'ladi. Ekologik joy-nisha tushunchasi ancha keng, makondagi nisha; trofik-nisha (turlararo aloqada turningjoyi, gipyer hajmi nisha. Tur yashash joyi bo'lsa, «nisha»-turning ozuqa bO'yicha (kasbi)dir. Ma'lum bir turning ekologik nishasini tariflash uchun u nisha bilan oziqlanadi, nimalar va kimlar uni yeydi, u biotsenozdagi boshqa elementlarga qanday tasir ko'rsatadi degan savollarga javob byera olish kerak. (Ponomaryov va 1975 yil ma'lumoti) bO'yicha nishalarning har joyda ko'rinishi va turli darajada oziqlanishini ko'rish mumkin. Biotsenozda bir tur o'zining rivojlanishi davrida turli ekologik nishalarni egallaydi. Masalan, itbaliq o'simlik bilan oziqlanadi, baqalar xashoratlar bilan oziqlanadi. Hayvonlar qish va yoz oylarida o'zlarida turlicha ekologik nishani hosH qiladi. Organizmlar migratsiya davrida ham bazan nishasini o'zgartiradi.

Raqobat-bir muhitda yashaydigan hayvonlar o'rtasida doimo raqobat kuzatiladi, ular bir-biri bilan oziq-ovqat talashib, jinsiy harnkorlik, yotoq joyi, o'tlaydigan joy va boshqalami talashishi murnkin.

Raqobat turlar o'rtasida salbiy oqibatlarga olib keladi, chunki ulardan biri kO'pincha nobud bo'ladi. Turlar o'rtasida doimo yashash uchun kurash bo'ladi. Raqobat nisbiy bo'iganda kurash oziq-ovqatlar uchun boradi. To'g'ri raqobat bo'lganda bir turni ikkinchi tur yo'q qilishga urinadi. Ba'zan turlararo raqobat bo'ladi, bu holat populyatsiyalar o'rtasidajuda salbiy natija byerib ular soni kamayishi va yashashi uchun harakat qattiq bo'ladi. Ekologik nisha uchun raqobat turlar o'rtasida tabiiy tanlashga olib keladi, yashab qolgan organizmlar o'zlariga xos ekologik nishani shakllantiradi.

Populyatsiyalarning biotsenozga o'tish sabablari Populyatsiyalar ichidagi organizmlaming bir-biriga munosabati va tashqi mUhitga bo'lgan munosabati katta biotsenoz ichida bo'hidi.

Biotsenozlaming tuzilish va rivojlanish qonunlarini yaxshi bilish uchun populyatsiyalar quyidagicha o'rganiladi: Tur vakillari -+ populyatsiya - guruh populyatsiyasi - tur turlar -+ biotsenoz -+ guruh biotsenozlari - biotsenoz (ekotizim)

Ekotizim __ biosfera. Bunda har bir populyatsiya, biotsenoz, tizim o'rganiladi. Populyatsiyalar guruh-guruh qilib o'rganiladi. Populyatsiya tarkibi va tuzilishi bilan biotsenozga asos soladi, ulaming tarkibi, turlar soni, vazifasi, harakati va tuzilishini o'rganadi. Agretsenozda turlar va ularning genetik har xilligi kamayib borishiga inson faoliyati sabab bo'lib kelgan. U o'z extiyoji uchun o'rmonlami, o'tloqni yo'qotib madaniy ekinlar ekishga yerishgan va turlaming yo'qolib ketishiga sabab bo'lgan. Hozirgi kunda bu holatjuda tezlashdi. Turlar mutloq yo'q bo'lib ketmasligi uchun ulaming genofondini yoki gen bankini to'plash zarur. Yer yuzasining ko'p joylarida genetik turlarning antropogen omillar tasirida kamayib ketishi bu borada katta ilmiy ishlar olib borishni taqozo qiladi. YUNESKO rahbarligida genetik zahiralarni saqlab qolish bo'yicha ko'p yillarga mo'ljallangan Dastur ishlamoqda. Respublikada «Biologik xilma-xillikni saqlash» milliy strategiya va harakat rejasi ishlab chiqilgan. (Toshkent 1988 y). -Agarda genetik zahiralarni saqlab qolmasak bir kuni u inson genofondining ham turli kasalliklar bilan kasallanishiga olib keladi.