Samarqand davlat universiteti filologiya fakulteti mumtoz adabiyot tarixi kafedrasi

Tashbih (ar. - o‘xshatish) - ikki narsa yoki tushunchani ular o‘rtasidagi haqiqiy yoki majoziy munosabatlarga ko‘ra o‘xshatish san’ati. T.san’ati tasvirlanayotgan shaxs, buyum yoki tushunchani aniqroq va yorqinroq ochib berishga xizmat qiladi. T.san’atiga ilmi badi’ga doir barcha manbalarda keng o‘rin ajratilgan. Ushbu manbalarda T.ga berilgan ta’riflar bir-biriga asosan mos kelgani holda uning turlari borasida tafovutlar uchraydi. Masalan, ilmi badi’ga doir ilk forsiy manba hisoblanmish Umar Roduyoniyning “Tarjumon ul-balog‘a” (11-a.) asarida T.ning 5 ta turi (T. i mukano, T.i mashrut, T.i marju’ anhu, T.i ma’kus, T.i muzdavaj), Rashididdin Vatvotning “Hadoyiq us-sehr” (12- a.) asarida T.ning 7 turi (T.i mutlaq, T.i aks, T.i kinoyat, T.i mashrut, T.i izmor, T.i tasvit, T.i tafzil), SHams Qays Roziyning “Al-mo‘‘jam” (1218-1233) asarida 7 ta turi (T.i sarih, T.i kinoyat, T.i mashrut, T.i ma’kus, T.i muzmar, T.i tasvit, T.i tafzil), SHayx Ahmad Taroziyning “Funun ul-balog‘a” (1436-37) nomli turkiy risolasida T.ning 7 turi (T.i muallaq-mashrut, T.i kinoya, T.i tasviya, T.i aks, T.i tanqis, T.i tafze’, T.i izmor) va h.k. keltirilgan.
T.san’ati quyidagi to‘rt unsur asosiga quriladi:

1. 
   Mushabbah (o‘xshamish) - tasvirda fikr qaratilayotgan (o‘xshatilayotgan) narsa yoki tushuncha
   
2. 
   Mushabbahun bih (o‘xshatilmish) - tasvirda qiyoslanayotgan narsa yoki tushuncha
   
3. 
   Vajhi shabah (o‘xshatish sababi) - nimaga ko‘ra o‘xshatishning yuzaga chiqqanligi
   
4. 
   Odoti tashbih (o‘xshatish vositasi) - o‘xshatilish belgisi.
   

Masalan, “yorim go‘zallikda SHirin kabidir” deb tasvirlanganda, “yorim” - mushabbah, “SHirin” - mushabbahun bih, “go‘zallikda” - vajhi shabah, “kabidir” - odoti tashbeh.
Ushbu unsurlarning barchasi ishtirok etgan o‘xshatish T.i mufassal deb ataladi. Agar ulardan vajhi shabah tushirib qoldirilsa, bunday o‘xshatish T.i mujmal va agar odoti tashbih ham qatnashmasa, bunday o‘xshatish T.i muyaqqad deb ataladi. T.i muyaqqad T.i mufassalga qaraganda o‘xshatish belgisining kuchliligi bilan ajralib turadi. Masalan,
Ey nasimi subh, ahvolim diloromimg‘a ayt,
Zulfi sunbul, yuzi gul sarvi gulandomimg ‘a ayt
(G‘aroyib us-sig‘ar, 84-g‘azal)
misralarida Alisher Navoiy “yorimning zulfi sunbulga o‘xshash” yoki “yorimning yuzi gul kabidir” jumlalari o‘rniga “zulfi sunbul”, “yuzi gul” tarzidagi aniq va qisqa o‘xshatishlarni qo‘llar ekan, bunda yor go‘zalligi yorqinroq namoyon bo‘ladi.
Turkiy adabiyot, xususan Alisher Navoiy ijodida T.ning quyidagi turlari qo‘llanilgan:

1.