Samarqand davlat universiteti biologiya fakulteti botanika kafedrasi

 
3-ish. Shoxlanish. 
Ishning  borishi:  Shoxlanishning  qo‘yidagi  sistemalari  farqlanadi:  dixotamik  yoki 
ayrisimon,  monopodial,  simpodial,  soxta  dixotamik.  Dixotamik  shoxlanishda  o‘sish  nuqtasi 
ikkiga ajraladi, natijada birlamchi tartibdagi o‘qning uchidan ikkinchi tartib o‘q ajraladi va u 
ham o‘z navbatida ikkiga ajraladi (fikus suvuti, plaun – Lycopodium clavatum va boshqalar). 
Hozirgi  zamon  urug‘li  o‘simliklarining  shoxlanishining  asosiy  shakllari  monopodial  va 
simpodial (50 - rasm). 
 
50 - rasm. Shoxlanish: 
A - dixotamik (Plaun - Lycopodium clavatum); B - monopodial (Archa - Juniperus 
communis); V - simpodial (Olma -Malus domestica); G – soxta dixotamik (Zarang - Acer 
tatarica). 
 
Monopodial  shoxlanishda  asosiy  poya  urug‘  murtagidan  rivojlanadi  va  o‘simlikning 
asosiy  o‘qi  rivojlanadigan  o‘sish  nuqtasini  doimo  saqlab  qoladi.  Shunday  qilib  monopodial 
shoxlanishda  asosiy  o‘q  monopodiy  cheksiz  uchki  o‘sishga  ega  bo‘ladi.  Monopodiylardan 

---

 
231 
ikkinchi,  uchinchi  va  boshqa  tartibdagi  yon  o‘qlar  ajraladi  (masalan,  qarag‘ay,  terak, 
qoraqarag‘ay). 
Simpodial  shoxlanishda  o‘simlikning  asosiy  o‘qidagi  o‘sish  nuqtasining  shoxlanishi 
juda  erta  o‘z  funksiyasini  bajarishdan  (o‘sishdan)  to‘xtaydi,  yon  shoxning  asosiy  o‘qi 
(ikkinchi  tartib  o‘q)  o‘sishda  davom  etadi,  o‘sish  konusining  o‘sishi  cheklanadi  va  asosiy 
poya uchinchi tartib va keyingi tartib shoxlanishni beradi.  
O‘simlikning  asosiy  o‘qi  birinchi,  ikkinchi,  uchlamchi  va  boshqa  tartibdagi 
shoxlanishlarning  butun  to‘plamidan  iborat  (nok,  jo‘ka  va  boshqalar).  Soxta  dixotamik 
shoxlanish  simpodial  shoxlanishning  varianti  hisoblanadi.  Unda  har  yili  uchki  kurtak  nobud 
bo‘ladi,  natijada  bu  o‘q  yaqin  kurtakning  rivojlanishi  hisobiga  o‘smay  qoladi.  Bu  yerda 
vaqtning o‘zida ikkita qarama – qarshi barg qo’ltig‘ida kurtaklar rivojlanadi, natijada oldingi 
tartibdagi nobud bo‘lgan o‘qning kichik qismi orasida saqlangan ayri shox rivojlanadi. Bitta 
emas,  balki  ikkita  qarama  –  qarshi  yon  shoxlar  (masalan,  soxta  kashtan)  rivojlanadi. 
Reduksiya (lot.  reduction  –  orqaga, qaytish) strukturalarning oldin bajargan funksiyalarining 
yo‘qolishi.  Organning  qisqarishi  yoki  yo‘qolishi  natijasida  o‘z  ahamiyatini  yo‘qotgan, 
redumentga (lot. rudimentum – dastlabki darajaning boshlang‘ichi) aylanadi. Masalan, ayrim 
o‘simliklarning  gullaridagi  rudimentar  changchilar  uncha  katta  bo‘lmagan  po‘shtsiz 
staminodiy,  (grek.  stamen–ip,  endos–o‘xshash)  ko‘rinishlariga  ega  bo‘ladi.  Organlar  to‘liq 
yo‘qotilganda abortlash (lot. abotivus – chala, tashlandiq) haqida gaplashadi.