Samarqand davlat universiteti biologiya fakulteti botanika kafedrasi

1-ish. Traxeya elementlarini yo’g‘onlashish tiplari. 

---

 
185 
Ishning borishi: O’simliklar tanasida suv, mineral va organik moddalar doim harakatlanib 
turadi. Bu moddalar maxsus o’tkazuvchi to’qima elementlari bo’ylab o’tadi. O’tkazish vazifasini 
elaksimon naylar, naychalar (traxeya) va traxeidlar bajaradi. 
Elaksimon naylar va yo’ldosh hujayralar. Elaksimon naylar vertikal birikkan silindrsimon 
hujayralardan  tuzilgan.  Hujayra  po’sti  sellyulozadan  iborat.  Hujayralarning  ko’ndalang  to’sig’i 
to’rsimon  (elaksimon)  tuzilgan  bo’lib,  bu  to’siqlar  orqali  moddalar  sizilib  o’tadi.  Elaksimon 
naylarning  yon  tomoniga  yupqa  po’stli  cho’ziq  yo’ldosh  hujayralar  birikkan.  Hujayralar 
sitoplazma  va  yadroga  ega.  Barglarda  hosil  bo’lgan  organik  moddalar  elaksimon  naylar  va 
yo’ldosh  hujayralar  orqali  o’simliklarning  meva,  urug’lariga  va  pastki  organlariga  o’tadi,  bu 
oqim tushuvchi oqimdir (14-rasm). 
Naychalar (traxeidlar) uzun to’siqsiz kapillyarlar bo’lib, vertikal joylashgan hujayralarning 
o’zaro  birikishi  va  ularni  chegaralab  turgan  to’siqlar  erib  ketishi  natijasida  hosil  bo’ladi. 
Naychalar  qobig’i  qalin  va  yog’ochlashgan.  Ular  devorining  qalinlashishiga  ko’ra  halqasimon, 
spiralsimon,  narvonsimon,  to’rsimon,  nuqtasimon  bo’ladi.  Ildizdan  kirgan  suv  va  mineral 
moddalar ana shu naychalar orqali barglarga o’tadi, bu oqim ko’tariluvchi oqim deyiladi.  
Traxeidlar  cho’ziq,  uchli,  o’lik  prozenxima  hujayralardan  tuzilgan.  Hujayra  po’sti 
qalinlashgan  bo’lib  (hoshiyali)  teshikchalari  bor.  Moddalar  ana  shu  teshikchalar  orqali  o’tadi. 
Ninabargli  daraxtlar  yog’ochligining  to’qimasidagi  traxeidlar  o’tkazish  va  mexanik  funksiyani 
bajaradi.  
1.  O’tkazuvchi  elementlarning  tuzilishini  o’rganish  uchun  qovoq,  qarag’ay  poyasidan 
kichik bo’lak kesib olib, radius bo’ylab ikkiga bo’linadi, kesilgan joyidan uzunasiga bir nechta 
yupqa  kesik  kesib  olib,  radius  bo’ylab  ikkiga  bo’linadi,  kesilgan  joyidan  uzunasiga  olib  bir 
nechta  yupqa  kesik  buyum  oynasidagi  suvga  solinadi.  Ustiga  floroglyutsin  va  1-2  tomchi  HCl 
tomiziladi. Bunda yog’ochlashgan qobiqli naychalar qizil ranga bo’yaladi. Mikroskopning kichik 
obyektivida naychalarning tuzilishi bilan tanishish mumkin.