Samarqand davlat universiteti biologiya fakulteti botanika kafedrasi

Savol va topshiriqlar: 
1. 
Kollenxima qanday tuzilishga ega? 
2. 
Sklerenxima qandau turlarga bo’linadi? 
3. 
Sklereitlar qanday tuzilishga ega? 
4. 
Mexanik to’qima o’simlikda qanday vazifani bajaradi? 
5. 
Kollenxima o’simliklarni qaysi qismida joylashgan? 
6. 
O’simliklarga mustahkamlikni qaysi mexanik to’qima beradi? 
 

---

 
184 
 
7 - Mashg’ulot. 
O’TKAZUVCHI TO’QIMALAR. 
 
O’tkazuvchi  to’qimalarning  asosiy  vazifasi  oziq  moddalarni  (suv  va  unda  erigan  mineral 
tuzlar hamda organik  moddalar) o’simlik  tanasi  bo’ylab o’tkazishdan iboratdir. Shuning uchun 
ham  o’simliklar  suvdan  chiqib,  tuproqqa  o’rnashib  quruqlikka  moslashish  davridan  boshlab, 
ularda o’tkazuvchi to’qimalar paydo bo’lgan. O’simliklar tuproqdan va havodan oziqlanganligi 
sababli ularni tanasida ikki xil o’tkazuvchi to’qimalar yuzaga keladi. 
O’tkazuvchi  to’qimalar (ksilema, floema va ularni  elementlari) meristema to’qimalaridan 
vujudga  keladi  va  murakkab  bir  sistemani  tashkil  etadi.  Bu  sistema  uchun  umumiy  bo’lgan  bir 
qancha  xususiyatlar  mavjud.  O’tkazuvchi  to’qima  sistemasi  hamma  o’simlik  organlarini 
(ildizdan  tortib  yosh  novdagacha)  bir-biri  bilan  bog’laydi;  ksilema  va  floema  murakkab 
to’qimadir, ya’ni ularni tarkibida g’amlovchi, ajratuvchi to’qimalarning elementlari ham bo’ladi, 
eng  muhimi  o’tkazuvchi  elementlar,  ularni  devorlaridagi  poralar  teshikchalar  yoki  perforatsiya 
(lot.  perforaye-teshilish)lari  bo’lib,  moddalar  o’tishini  yengillashtiradi.  Perforatsiyalarning 
joylanishi to’rsimon, spiralsimon, norvonsimon bo’lishi mumkin. 
O’tkazuvchi to’qimalar, birlamchi va ikkilamchi bo’lishi mumkin. Birlamchi to’qima barg, 
yosh novda va ildizlarda bo’lib prokambiydan ikkilamchisi kambiydan (lot. kambium-almashish, 
o’simlik kambiy hisobidan eniga o’sadi) hosil bo’ladi. 
Juda  ko’p  organlarda  ksilema  bilan  floema  yonma-yon  joylashib  alohida  qatlamlar  yoki 
o’tkazuvchi bog’lamlar hosil qiladi. 
Floema. Floemaning asosiy tarkibiy qismi elaksimon naylar lub (yo’ldosh hujayralar, lub 
parenximalari  va  lub  tolalari)  dan  iborat  bo’lib,  organik  moddalarni  o’tkazish  uchun  xizmat 
qiladi. Shulardan eng muhimi elaksimon naylar va yo’ldosh hujayralardir. 
Floema  birlamchi  yoki  boshlang’ich  va  ikkilamchi  bo’lishi  mumkin.  Birlamchi  floema 
yoki boshlang’ich (profloema) o’simlik organlarining o’sishi davrida juda tez cho’ziladi va tez 
buziladi. Ikkilamchi floema yoki lub kambiydan vujudga keladi. 
Elaksimon  naylarning  devorlarida  juda  mayda  teshikchalar  (to’rlar)  bo’ladi,  “to’r”  suvli 
naylarda  uchraydigan  teshikchalar  to’plamini  bildiradi.  Bu  teshikchalar  poralar  deb  ataladi. 
Elaksimon naylarda poralar juda ham tor bo’lib, hamma naylarda bir xil shaklda bo’ladi. Poralar 
yonma-yon joylashgan hujayralarning perforatsiyalanishi natijasida hosil bo’ladi va ularni teshib 
o’tadi. Shu poralar orqali yon hujayralarning tirik moddasi va assimilyatsiya mahsuloti harakat 
yetib  turadi.  Perforatsiya  bir  necha  hujayralar  guruhidan  tashkil  topgan  bo’lib,  elaksimon 
pardalar shaklida joylashadi. 
Ksilema.  Ksilema  (yunon.  ksilon-daraxt,  yog’ochli  parenxima)  naylari  orqali  ildizdan, 
barggacha suv va unda erigan mineral moddalar harakatlanadi. Ksilema hujayralari birlamchi va 
ikkilamchi  bo’ladi.  Birlamchi  ksilema  hujayralarida  kambiydan  hosil  bo’lgan  radial  chiziqlar 
shaklidagi parenxima hujayralari – o’zak nurlar bo’lmaydi. Binobarin birlamchi ksilemadan farq 
qiladi.  
Ksilema tarkibiga o’tkazuvchi, mustahkamlik beruvchi, g’amlovchi va boshqa bir qancha 
elementlar (traxeidlar va traxeya yoki suv naylari) kiradi.