Samarqand davlat universiteti biologiya fakulteti botanika kafedrasi

E n t o m o f i l i ya. Juda ko‘p o‘simliklarni gullari hashoratlar  yordamida changlanadi. 
Shuning  uchun  ham  aksariyat  gulli  o‘simliklarning  evolutsiyasi,  hashoratlarning  evolutsiyasi 
bilan  parallel  taraqqiy  etgan.  Entomofil  o‘simliklarning  tojsimon  gulqo‘rg‘oni  har  xil  rangda 
bo‘ladi.  Shu  sababdan  ular  hashoratlarga  uzoqdan  yashil  ko‘rinadi.  Ba’zi  gul  juda  ham  yirik 
bo‘lib, 1 m ga etadi (Rafflesia annoldi) lolaqizg‘aldoq, lolalarda gul diametri 5-15 sm. (54-rasm). 

---

 
123 
 
54-rasm. Makkajo‘xori to‘pguli. 
A – changchili to‘pgul (supurgi), B – urug‘chili to‘pgul, V – yirik patsimon tumshuqcha, 
G – makkajo‘xorining changchasi. 
Ko‘pchilik  o‘simliklarning  gullari  mayda  lekin  yaxshi  ko‘rinadigan  to‘pgullarda 
o‘rnashgan  (ziradoshlar,  astradoshlar  va  boshqalar).  Ba’zi  to‘pgullarning  chetlarida  o‘rnashgan 
gullar markazda o‘rnashgan gullarga nisbatan yirikroq bo‘lib, hashoratlarni o‘ziga jalb etadi. 
Hashoratlarni  jalb  etadigan  asosiy  manba  gullardan  ajralib  chiqadigan  xilma-xil  efir 
moylari  hisoblanadi.  Gulni  hidi  hashoratlarni  hid  bilish  organlariga  uzoqdan  ta’sir  etadi. 
Ma’lumki,  ko‘pchilik  o‘simliklar  o‘zidan  yoqimli  hid  chiqaradi  (rayhon,  tamaki,  atirgul, 
chinnigul va boshqalar), lekin bir qator o‘simliklar borki, ularni gullari, badbo‘y bo‘lib, aynigan 
baliq,  aynigan  siydik,  go‘ng  hidiga  o‘xshab  ketadi.  Bunday  o‘simliklar  tropik  o‘rmonlarda 
o‘suvchi rafleziya, arxislar va boshqa o‘simliklar misol bo‘la oladi. Bu o‘simliklarni rangi go‘sht 
rangiga o‘xshash bo‘lib, pashsha, qo‘ng‘izchalar yordamida changlanadi. 
Entomofil  o‘simliklarning  o‘ziga  hashoratlarni  jalb  etadigan  omillaridan  yana  biri  chang 
hisoblanadi.  Ko‘pchilik  o‘simliklarning  gullari  yirik  bo‘lib,  yuztagacha  changchilarga  ega. 
Bunday  gullar o‘zidan juda ko‘p miqdorda chang ajratadi, chang tarkibida 15-30 oqsil moddasi 
to‘planadi.  Hasharotlar  esa  shu  chang  bilan  oziqlanadi.  Ko‘p  miqdorda  chang  chiqaradigan 
o‘simliklarga:  namatak,  ko‘knor,  sigirquyruq,  mimoza  va  boshqa  o‘simliklar  misol  bo‘ladi. 
Chang  hashoratlarga  yem  bo‘lganligi  sababli,  arilar  changlarni  inlariga  g‘umbaklari  uchun 
yig‘adi.  Bundan  tashqari  hashoratlar  gulga  ovqatni  izlab  keladi  va  guldagi  nektarni  olishga 
harakat qiladi, ayni vaqtda changchi va urug‘chilarga tegib o‘tadi.