Samarqand davlat universiteti biologiya fakulteti botanika kafedrasi

Savollar va topshiriqlar. 
1.  Zig‘ir poyasi qanday to‘qimalardan tashkil topgan? 
2.  Poyaning ikkilamchi strukturasi qayerda va qanday shakllanadi?  
3.  Ikki pallalilar uchun qanday o‘tkazuvchi boylamlar xos? 
 
 
15 – Mashg’ulot. 
DARAXTSIMON O’SIMLIKLAR POYASINING ICHKI TUZILISHI. 
 
Poyaning ikkilamchi yo’g’onlashishga o’tishi va kambiyning ishi. Kambiy prokambiyning 
bo’linishi natijasida qoldiq hujayralaridan yuzaga keladi. 
1.  Prokambiy qavatida uzluksiz halqa ko’rinishi tariqasida yuzaga keladi. 

---

 
207 
2.  Avvalo to’plam-to’plam bo’lib joylashgan prokambiydan kambiy to’plami shakllanadi. 
Keyin  ularni  bir-biriga  biriktiruvchi  halqalar  yuzaga  kelib  kambiyning  uzluksiz  qavati  paydo 
bo’ladi. Keyinchalik uzluksiz halqasimon ikkilamchi to’qima hosil bo’ladi. 
3.  Bunda  ham  xuddi  ikkinchi  holatidek  prokambiy  bog’lamlarida  kambiy  hosil  bo’ladi, 
keyin  ularni  biriktiruvchi  kambiy  qavat  hosil  qiladi.  Lekin  kambiy  va  markaziy  silindr 
parenximalaridan  farq  qilmaydigan  parenxima  hujayralarini  hosil  qiladi  yoki  mexanik  to’qima 
elementlarini hosil qiladi. 
4.  Kambiy bog’lamlari orasida kambiy halqasi umuman hosil bo’lmaydi O’tkazuvchi nay 
tola to’plamlari bir xildagi parenximalarda joylashadi. 
Kambiy paydo bo’lishining u yoki bu tipiga bir necha sabablar bo’lishi mumkin. Uzoq vaqt 
yo’g’onlashadigan ko’p yillik poyali daraxt va butalarda A va V tip yo’g’onlashgan. 
Qisqa  vaqt  yo’g’onlashadigan  va  kam  umr  ko’radigan  o’simlikda  bog’lam  bo’lib 
joylashadi, ya’ni V va G tipdagi kambiy qavati shakllanadi. 
Kambiy hosil bo’lish va ishiga shu o’simlikdagi barglar soni, joylashishi va katta-kichikligi 
muhim ahamiyatga egadir. 
Kambiy  yupqa  po’stli  hujayralardan  tashkil  topadi.  Bu  hujayralar  poyaning  bo’yiga 
parallel  joylashadi.  Yassi  ipli  tomonlari  bilan  ichki  (ksilema)  va  tashqi  (floemaga)  tomon 
joylashadi. Boshqa tomonlari orqali yonidagi boshqa hujayralari bilan birikadi. 
Hujayralar  uzunasiga  bo’linadi,  shundan  bir  qavati  uzluksiz  bo’linish  qobiliyatini  saqlab 
oladi.  Ikkinchi  bo’lagi  esa  bir  necha  marta  bo’linadi.  Undan  keyin  doimiy  to’qimalarga,  ya’ni 
perisikl  hujayralarning  ichki  tomoniga  qarab  bo’lingan  bo’lsa  ksilema  elementlarini  tashqi 
tomonida  bo’lsa  floema  elementlarini  hosil  qiladi.  Odatda  ichki  tomonga  ko’proq  bo’linadi  va 
shu sababli floemadan ksilema ko’proq qalinlashadi. 
Kambiy  bo’linishidan  hosil  bo’lgan  ikkinchi  qavat  hujayralari  doimiy  to’qimalariga 
aylanmaguncha kambiy hujayralari tuzilishiga o’xshab ketadi. Shu sababli bu hujayralar qavatini 
kambiy zonasi deyiladi. 
Haqiqiy kambiy faqat bir qavat hujayralardan tashkil topadi va o’simlik poyasida 100 ming 
yillar davomida saqlanib qolishi mumkin. 
Ikkilamchi ksilemani yog’ochlik floemani lub deb atash odatlangan va keyin hosil bo’lgan 
yog’ochlik  oldini  hosil  bo’lganlariga  nisbatan  markazdan  uzoqda,  lub  esa  aksincha  yoshlari 
markazga yaqin joylashadi. 
Poyaning yo’g’onlashishiga ko’ra yog’ochlik hajmi kattalashadi va uning yuzasida kambiy 
qavati ham cho’ziladi.  Shu sababli vaqti-vaqti bilan kambiyning  initsial  hujayralari ham  radial 
yo’nalishda bo’linadi. 
Kambiy  qavatida  uzun  hujayralardan  tashqari  qisqa  initsial  hujayralar  gruppasi  ham 
bo’ladi.  Bu  initsial  hujayra  yog’ochlik  tolasi  nurlarini  hosil  qiladi.  Bu  gruppa  hujayralar  uzun 
initsiallarning  har  yilda  kundalangiga  bo’linishi  natijasida  hosil  bo’ladi.  Qisqa  initsial  hujayra 
bo’linib radial joylashgan parenximatik hujayra qavatini hosil qiladi bunga yog’ochlik deyiladi. 
Ikkilamchi  yo’g’onlashadigan  poyalar  tuzilishining  umumiy  xususiyatlari.  Urug’li 
daraxtchil  o’simliklarda  kambiy  vositasida  yo’g’onlashishi  uzoq  yillar  davom  etadi.  Sekvoya 
o’simligining  tanasi  10  m  gacha  yo’g’onlashadi.  Daraxtchil  o’simlik  tanasining  markazi 
yog’ochlik  (ikkilamchi  ksilema)  bilan  to’lib  turadi.  Yog’ochlikning  yuza  qismida  yupqagina 
kambiy qatlami bo’lib, bu qatlamning tashqi tomonida ikkilamchi po’stloq joylashadi. 
Ikkilamchi  po’stloq  tarkibiga  ikkilamchi  floema  (lub),  birlamchi  floema  va  birlamchi 
po’stloq qoldiqlari va shuningdek epidermisning o’rniga keyinchalik hosil bo’ladigan periderma 
kiradi. 
Keyinchalik  birlamchi  po’stloqni  umuman  farq  qilib  bo’lmay  qoladi.  Ikkilamchi  po’stloq 
tashqi qavatidan uchlamchi qoplovchi to’qima po’kak hosil bo’ladi. 
Yog’ochlik va lub bir necha elementlar kompleksidan tuzilgan bo’lib, bir necha vazifalarni 
bajaradi  (moddani  o’tkazish,  mustahkamlik  berish,  oziq  moddani  g’amlash  va  boshqalar).  Shu 
elementlardan  biri  faqat  tirik  holda  o’z  vazifasini  bajaradi,  boshqasi  esa  tezda  tiriklik 
xususiyatini yo’qotadi. 

---

 
208 
Yosh yog’ochlik va lubda ko’p tirik hujayra bo’lib, shu qavatda moddalar harakati bo’lib 
turadi.  O’simlikning  yoshi  ulg’ayishi  bilan  tirik  hujayra  asta-sekin  o’ladi.  Lub  bir  yilda  ya’ni 
o’simliklar qishdan chiqqanda moddalarni o’tkazish deyarli to’xtaydi, yog’ochlikda bu protsess 
juda sekin boradi. 
Shunday  qilib,  daraxt  tanasida  bir  vaqtning  o’zida  ikki  protsess  bo’lib  o’tadi,  ya’ni 
moddaning  harakati  hosil  bo’lgan  yosh  qatlamlardan  va  qari  hujayralar  qavatida  ham 
harakatlanadi.  Mana  shunday  protsess  kambiy  atrofidagi  hujayralar  qavatida  ham  bo’lib  o’tib 
uning yonida doimo paydo bo’lib turadi. 
Daraxtchil  o’simliklar  poyasining  ichki  tuzilishi.  Daraxtlarning  poya  tuzilishi  o’tchil 
o’simliklarning  tuzilishidan  farq  qiladi.  Bunga  sabab  daraxtlar  poyasining  o’ziga  xos 
funksiyalarini  bajarishga  moslashganidir.  Daraxtlarning  poyasi  ko’p  yillar  davomida  o’zidagi 
yon shoxlar, shoxchalar va bargning og’irligini ko’tarib turadi. Daraxtchil o’simliklar poyasidagi 
asosiy  farq  shundaki,  ularning  to’qimalari  kuchli  ravishda  yog’ochlanadi,  mexanik  to’qimalar 
kuchli taraqqiy etadi va asosan poya markazida joylashadi.  
Bir pallali daraxtchil o’simliklar tropik va subtropik o’rmonlarda tarqalgan bo’lib, ularning 
poyasida kambiy bo’lmaydi, bog’lamlar yopiq bo’lib tartibsiz joylashgan. 
Bunday  o’simliklarda  ham  ikkilamchi  o’zgarishlar  ham  bo’ladi,  lekin  bu  o’zgarishlar 
parenximadan hosil buluvchi va juda qisqa muddat ishlaydigan hosil qiluvchi halqalar hisobiga 
ro’y beradi. 
Ikki  pallali  daraxtchil  o’simliklardan  qayrag’ochning  poya  tuzilishini  ko’rib  chiqamiz. 
Ikkilamchi  tuzilishi  shakllana  boshlagandan  po’stning  eng  tashqi  qavati  bo’lib  periderma 
hisoblanadi. Vaqt o’tishi bilan ko’p daraxtlarda periderma qavatiga aylanishi mumkin. Periderma 
bilan markaziy silindr o’rtasida po’stloq  parenximasi  joylashgan. Markaziy silindr peresikldan, 
agar  u  bo’lmasa  floemadan  boshlanadi.  Ikkilamchi  floema  elementlari  kambiy  markazdan 
tashqariga qarab hosil bo’ladi. Ikkilamchi floema elementlari – elaksimon naychalar va yo’ldosh 
hujayralar. Ularga aralashgan holda lub (floema) parenximasi va lub mexanik tolalari joylashadi. 
Yog’ochlikning  (ksilemaning)  asosiy  elementlariga  –  naylar,  traxeidlar,  mexanik  tolalar 
(libriform)  va  parenxima  kiradi.  Parenximani  yog’ochlik  parenximasi  va  o’zak  nurlari  tashkil 
etadi.  Ikkilamchi  ksilema  va  ikkilamchi  floemaning  hosil  qiluvchi  kambiy  ko’p  qatorli  bo’lib 
joylashadi. Libriform – yog’ochlikning asosiy elementi bo’lib, mexanik funksiyani bajaradi.  
O’zak  nurlari  birlamchi  bo’ladi.  Birlamchi  o’zak  nurlari  o’zakdan  boshlanadi  va  butun 
yog’ochlik orqali po’stloqqa qadar davom etadi. Ikkilamchi o’zak nurlari bir yillik halqalaridan 
boshlanadi va kambiy halqasigacha boradi.