Samarqand davlat universiteti biologiya fakulteti botanika kafedrasi

2-Mashg’ulot. 
O’SIMLIKLARNING HUJAYRAVIY TUZILISHI. 
 
Hujayra  tuzilishi.  O’simliklarning  hujayraviy  tuzilishi  to’g’risidagi  birinchi  ma’lumot 
gollandiyalik aka-uka (Gans va Zaxarius) Yansenlar tomonidan (1590) optik (ko’zgu) mikroskop 
ixtiro etilgan. Optik mikroskop angliyalik olim Robert Guk tomonidan takomillashtirildi (1665). 
U  o’zi  ixtiro  qilgan  mikroskopda  shivit,  shakarqamish  va  marjon  (buzina)  kabi  o’simliklarni 
poya  po’kagini  tuzilishini  tekshirib,  ularni  hujayra  tuzilishiga  ega  ekanligini  aniqlab, 
«mikrografiya»  degan  asarini  e’lon  qildi.  Bu  asarda  «hujayrani»  sellula  (lot.  sitas  –uy,  xona, 
katakcha) deb ataydi. 
Hamma  tirik  organizmlar  hujayra  tuzilishiga  ko’ra  ikkita  olamga:  prokariotlar  va 
eukariotlarga bo’linadi. 
Hujayraning  eng  muhim  belgilaridan  biri  uning  xilma-xilligi  va  o’xshashligi  hisoblanadi. 
Masalan,  hujayra  protoplasti  (yunon.  protos-birinchi,  plastoz-shakllangan)  murakkab  tuzilishga 
ega  bo’lib,  uning  takomillanishi  natijasida  bir  qancha  organellalar  yoki  organoidlar  (yadro, 
plastidalar,  mitoxondriy,  ribosoma,  lizosoma  va  boshqalardan)  tashkil  topgan  bo’ladi. 
Organellalar bir-biridan bajaradigan vazifalari bilan, tuzilishi bilan keskin farq qiladi. 
Odatda  o’simliklar  uch  xil  qismdan  tashkil  topadi:  hujayra  po’sti  –  u  uglevodli 
birikmalardan tuzilgan bo’lib, hujayra sirtini qoplaydi; protoplast – hujayraning eng muhim tirik 
qismi  bo’lib,  hujayra  po’sti  devorlari  atrofida  joylashadi;  va  nihoyat  hujayra  markazini  vakuol 
(lоt.  vakuus-bo’shliq)  ishg’ol  etadi.  Vakuolada  hujayra  shirasi  bo’lib,  unda  suvda  erigan 
uglevodlar, oqsillar, tuzlar, alkaloidlar, pigment va boshqa birikmalar (kraxmal, yog’ donachalari 
va kristallar) to’planadi. 
O’simlik  hujayrasining  eng  xarakterli  belgilaridan  biri,  ularda  juda  ham  pishiq  tuzilgan 
po’st  va  vakuolani  mavjudligidir.  Hujayraning  hajmi  vakuolaning  kattalashishi  natijasida  sodir 
bo’ladi.  Hayvon  hujayrasining  bo’linishida  ishtirok  yetadigan  sentriol  yuksak  o’simlik 
hujayrasida uchramaydi. 

---

 
172 
Hujayraning  shakli,  katta-kichikligi  va  bajariladigan  funksiyasi  tanada  joylashgan  joyiga 
bog’liq. Zich joylashgan hujayralar 14 qirradan iborat bo’lib, 4-6 burchakli, ularning ko’ndalang 
kesimi  ham  4-6 burchakdan iborat.  Erkin  o’sish  xususiyatiga ega bo’lgan hujayralarning shakli 
ko’pincha sharsimon, yulduzsimon, yassi, uchli va silindrsimon bo’lishi mumkin. 
Shakli bir xil bo’lgan izodiametrik tirik hujayralardan tuzilgan to’qima parenxima (lat. par-
teng,  barobar;  yunon.  enxtma-to’ldirilgan)  deb  ataladi.  Odatda  bunday  hujayralar  barg,  poya, 
ildiz  va  ho’l  mevalarda  uchraydi.  Ular  moddalarni  sintez  etish  va  to’plash  vazifasini  bajaradi. 
Parenxima  -  hujayralarini  vakuolasida  oksid,  yog’,  antosian,  tanid  va  boshqa  moddalar 
to’planadi. Kserofit o’simliklarning parenxima hujayralarida suv ham to’planadi. 
Ba’zan hujayraning o’sishi bir tomonlama bo’lib, bo’yi enidan 5-6 barobar katta bo’ladi, 
bunday  hujayralar  prozenxima  (yunon.  pro-bir  yo’nalishda,  enxima  to’la)  yoki  uzunchoq 
hujayralar  deb  ataladi.  Prozenzima  shakldagi  hujayralar  ko’pincha  daraxtlarda  uchraydigan 
o’tkazuvchi nay tola boylamining yetilganidan so’ng tiriklik xususiyatini yo’qotadi. 
Hujayraning  katta-kichikligi  doimo  o’zgarib  tursa  ham,  lekin  har  qaysi  turkum  vakillari 
uchun  ma’lum  kattalikda  va  shaklida  uchraydigan  belgi  hisoblanadi.  Odatda  hujayrani  oddiy 
ko’z bilan ko’rib bo’lmaydi. Uni faqat bir necha marta katta qilib ko’rsatadigan mikroskop ostida 
ko’rish va aniqlash mumkin. Yuksak o’simliklarning hujayra diametri 10-100 mkm (ko’pincha 
15-60 mkm) bo’lishi mumkin. Diametri  yirik hujayralar ko’pincha g’amlovchi oziq moddalarni 
hujayralarda  (masalan,  kartoshka  tuganaklaridagi  parenxima  hujayralari,  ho’l  meva  hujayralari) 
bo’ladi.  Bundan tashqari tarvuz, limon,  apelsin va boshqa mevalarning  yumshoq eti, bir necha 
millimetrgacha  bo’ladi,  ularni  oddiy  ko’z  bilan  ham  ko’rish  mumkin.  Ayniqsa  parenximatik 
hujayralar  uzunligi  jihatidan  boshqa  hujayralardan  farq  qiladi.  Masalan,  zig’ir  tolasi  40  mm, 
g’o’za  tolasi  35  mm,  qichitqi  o’t  tolasi  80  mm  uzunlikda  bo’ladi.  Ularning  har  qancha 
uzunligidan qat’iy nazar, ko’ndalang kesimi mikroskopik holda saqlanadi. 
Yuksak o’simliklarda hujayralarning soni bir necha o’n mingdan to yuz minggacha (daraxt 
bargi) bo’lishi mumkin.