Samarqand davlat chet tillar instituti pedagogika va psixologiya kafedrasi umumiy psixologiya

Yosh davrlari psixologiyasi fanining prinsiplari va ilmiy tadqiqot metodlari
Mazkur fan sohasi o’zining predmeti hamda vazifasini umumiy psixologiyaning asosiy prinsiplari va qoidalariga tayangan holda belgilaydi. Yosh davri psixologiyasi quyidagi prinsiplarga rioya qiladi.
1. Dialektik materializm ta’limotiga binoan psixika yuksak darajada tashkil topgan materiyaning xususiyati va yoki miyaning mahsulidir. Odatda psixika tashqi dunyoning sezgi organlari orqali insonning miyasiga bevosita ta’sir etishi asosida vujudga kelib sezgi, idrok, tasavvur, xotira, tafakkur, nutq, hayol kabi bilish jarayonlarida, shuningdek, shaxsning xususiyatlari va holatlarida, diqqat, his-tuyg’u va xarakter xislatlarida, qiziqish va ehtiyojlarida o’z ifodasini topadi.
2. Psixikaning negizida miyaning reflektor faoliyati yotadi. Tashqi dunyodan kirib keladigan qo’zg’atuvchilarga ichki yoki tashqi biologik organlar javob reaksiyasini bildiradi. Bosh miya katta yarim sharlarida vujudga keladigan muvaqqat nerv bog’lanishlari psixik xodisalarning fiziologik asoslari hisoblanadi va ular tashqi ta’sirning natijasida hosil bo’ladi. Bosh miya po’stlog’ida vujudga keladigan muvaqqat nerv bog’lanishlari I.P.Pavlovning nerv jarayonlarining irradiasiyasi hamda o’zaro induksiyasi qonunlari zamirida ro’y beradi. Bu qonunlar turli yo’sindagi muvaqqat bog’lanishlar, assotsiasiyalar qanday yuz berayotganini, qanday shart-sharoitlarda tormozlanishini (qo’zg’alishini),muvaqqat bog’lanishlarning yolayotgani yoki paydo bo’layotganini tushuntirish imkonini beradi. Psixofiziologik qonuniyatlarga binoan miyaning funksiyasi muvaqqat nerv bog’lanishlarining birlashish mehanizmi hamda analizatorlar faoliyati mexanzmlari ta’sirida hosil bo’ladi. Yuqoridagi ta’limotga ko’ra har ikkala mexanizm hayvonlarning tashqi olamga munosabatini aks ettiradi. Shuning uchun psixik faoliyat voqyelikni aks ettirishda, oliy nerv faoliyatining tashqi olamini timsollar sifatida ifodalashidan iborat.
3.Psixikani tadqiq etish insonning butun (ontogenezidagi) ongli faoliyatini – uning ham nazariy, ham amaliy hayot faoliyatini o’rganishdir. Odam zotining ongliligi uning turli-tuman faoliyatida (o’yin, mehnat, ishda), xatti-xarakatlarida namoyon bo’ladi.Inson shaxsi har xil shakl va mazmunga ega bo’lgan nazariy hamda amaliy faoliyatlarda tarkib topa boradi. Bunda muhit, irsiy belgilari, tarbiya asosiy omillar hisoblanadi.
Inson o’zi yashab turgan davrni, moddiy turmushni aks ettiradi, ijtimoiy-siyosiy muhit ta’siri ostida bilimlarini o’zlashtirib boradi, ijtimoiylashadi, tarixan o’zgaradi. Ontegenzda uning his-tuyg’ulari, xarakateri, qobiliyati, tafakkuri, extiyojlari, e’tiqodlari, uni faollikka da’vat qiluv-chi xarakat motivlari, istaklari, tilaklari, xohishlari pozisiyasi ham asta-sekin o’zgarib boradi.
4. Insonning bilish faoliyati (jarayonlari) rivojlanishi unga o’zini qurshab turgan borliqni yanadi chuqurroq, to’g’riroq, to’laroq va aniqroq aks ettirish imkoniyatini yaratadi va u borliqning asl mohiyatini, turli yo’sindagi o’zaro bog’lanishlar, murakkab munosabatlar va aloqalarni tobora aniqroq yoritadi. Shu bilan birga mazkur jarayonlarda shakllanib kelayotgan inosnning borliqqa, voqyelikka, jismlarga, kishilarga va o’ziga munosabati vujudga keladi.
5. Inson ongining rivojlanishi uning tashqi olamni faol aks ettirishda namoyon bo’ladi. Tarixiy materializm ta’limoticha, insonning moddiy turmushi, u hayot kechirayotgan tuzumning moddiy asosigina emas, balki uni qurshab olgan odamlarning turmush tarzlari, umuminsoniy qiyofalari, e’tiqodlari, dunyoqarashlari, ijtimoiy voqyelikka munosabatlari, intilishlari, faoliyatlari, ijod mahsullari va xatti-xarakatlarining majmuasidir.
6. Insonning borliqni (voqyelikni) aks ettirishi – faol jarayondir. Ma’lumki, inson zotining rivojlanishi ob’yektiv borliqqa (voqyelikka) va o’ziga faol ta’sir ko’rsatishida sodir bo’ladi. Bolaning katta yoshdagi kishilar tashkil qiladigan amaliy faoliyati, masalan, o’yini, kuzatishi, mehnati, ishi, adabiy asarni mutolaa qilishi hamda qiziqishining barqarolashuvi, iqtidorining takomillashuvi va boshqalar uning psixik rivojlanishini ifodalaydi.
Umuman psixologiyada inson psixikasini tadqiq qilish metodlarining turli tasnifi mavjud. Shular to’g’risida umumiy psixologiya kursida keng ma’lumotlar berilgan. Yosh davri va deferensial psixologiya fani ham psixologiyaning boshqa sohalari singari o’ziga xos ilmiy-tadqiqot metodlariga ega. Quyida atoqli psixolog B.G.Ananyev tavsiya qilgan klassifikasiyaga asoslanib, mazkur metodlarning xususiyatlarini yoritishga xarakat qilgan.
B.G.Ananyev psixikani o’rganish metodlarini to’rt guruhga ajratib, ularni tashkiliy, empirik (amaliy), natijalarni qayta ishlash yoki statistik, natijalarni shaxlash metodlari deb nomlagan. Bu guruhlar o’zining maqsad va vazifasi bo’yicha yana bir necha toifa hamda turlariga bo’linadi. Quyidagi mazkur metodlarning umumiy va o’ziga xos xususiyatlari hamda qiyosiy tavsiya berildi.
Tadqiqot metodlarining birinchi-tashkiliy guruhi o’z ichiga qiyoslash, longityud (uzluksiz), kompleks (ko’pyoqlama) deb atalgan turlarni oladi. Qiyoslash metodidan umumiy psixologiya, sosial psixologiya (katta yoki kichik guruhlarni hamda ularning har xil toifalarini o’zaro taqqoslash), medisina psixologiyasi (sog’lom va bemor kishilarning psixik xususiyatlariga qiyoslash), sport psixologiyasi (sportchilarning holati, uquvliligi va ishchanligini o’zaro taqqoslash) kabi fanlarda unumli foydalaniladi.
a) Yosh davri psixologiyasida esa qiyoslash metodi turli yoshdagi olamlarning bilish jarayonlari, shaxs xususiyatlari, bilimlarni o’zlashtirishi, aqliy qobiliyati, salohiyati, rivojlanish dinamikasi, jinslarning tafovutlari va o’zaro xosligi kabilarni o’rganishda qo’llanadi. Psixologlardan L.S.Vigostkiy, P.P.Blonskiy, A.A.Smirnov, B.G.Ananyev, D.B.Elkonin, P.Ya.Galperin va ularning shogirdlari olib borgan tadqiqotlar (chaqaloqlik, go’daklik, ilk bolalik, kichik maktab yoshi, o’smirlik, o’spirinlik yosh davrlarini o’zaro solishtirish) shu metoddan foydalanib amalga oshirilgan.
b)Yosh davr psixologiyasida qiyoslash metodi bilan bir davrda longityud (uzluksiz) metodi ham qo’llaniladi. Uning boshqa metodlardan farqi bir yoki bir necha sinaluvchilar o’zaro uzoq muddat, hatto, o’n yillab tekshirilishidir. Logityud psixologlardan nemis Sh.Shtern, fransuz R.Zazzo, rus psixologlari N.AMenchinskaya, A.N.Gvozdev, I.S.Leytis, V.S.Muxina va boshqalar ko’p yillardan beri foydalanmoqdalar.
Mazkur metod orqali bir xil jinsli (Xasan-Xusan, Fotima-Zuxra) yoki aralash jinsli (Hasan-Zuhra, Fotima-Xusan) egizaklar kuzatilgan. Shuning uchun qator tadqiqotlarning “ona kundaligi” (N.A.Menchinskaya, V.S. Muxina) deb nomlanishi bejiz emas. Uzoq vaqt bir shaxsni (kichik guruhni) kuzatish unda paydo bo’layotgan yangi fazilatlarning rivojlanish dinamikasini, xulq-atvoridagi illatlarni (xatti-xarakat) va ularning oldini olish tadbirlarini, murakkab psixologik munosabatlarni, ichki bog’lanish qonuniyatlari, mexanizmi to’g’risida mukammal, ishonchli, barqaror, ma’lumotlar to’plash imkonini yaratadi.
Kompleks dastur yordamida amalga oshirilgan tadqiqot natijasi ilmiy ahamiyatga molik bo’lib, insonshunoslik muammolarini xal qilishda katta yordam beradi.
Ilmiy tadqiqot metodlarining ikkinchi guruh emperik metodlardan iborat bo’lib, bu guruhda kuzatish (o’zini-o’zi kuzatish), eksperiment (tabiiy, laboratoriya), test, anketa, so’rov, sosiometriya, suhbat qilish, tarjimai hol (shaxsiy guvohnoma, hujjat, turmush faoliyati voqyealarini tahlil qilish) kabilar kiradi va ular sinash, tekshirish, diagnoz (aniqlash) va prognoz (oldindan belgilash) vazifalarini bajaradi. Insonda tug’ilganidan umrining oxirigacha sodir bo’ladigan psixologik o’zgarishlarni chuqurroq va obektivroq tadqiq qilish uchun empirik metodlardan navbati bilan foydalanish yaxshi natija beradi.
Ilmiy tadqiqot metodlarining uchinchi guruhi natijalarni qayta ishlashga mo’ljallangan bo’lib, ular statistik (miqdor) va psixologik (sifat) tahlil turlariga bo’linadi. Psixologik-pedagogik tadqiqotda ko’pincha quyidagi statistik metodlardan foydalaniladi.
To’plangan miqdorlarni ishlab chiqishda maxsus formulalarni qo’llash yordamida faoliyat amalga oshiriladi.
Ilmiy tadqiqot metodlarining to’rtinchi sharxlash guruhi genetik, va donalash metodlaridan iboratdir. Genetik metod bilan tadqiqot davomida to’plangan ma’lumotlar yaxlit holda maqsadga muvofiq yo’sinda sharhlanadi. Bu metoddan foydalanishning asosiy maqsadi – sinalvchida vujudga kelayotgan yangi shaxs fazilatlarining rivojlanishi va bilish jarayonlarining o’zgarishiga tajriba natijasiga suyanib ta’rif berishdir. Shuningdek, bunda mazkur fazilat xususiyatlarning namoyon bo’lish davri, bosqichi hamda ba’zi mashaqqatli daqiqalarga, bayonlarga qo’shimcha sharhlar berish imkoniyati tug’iladi.
Genetik metodga asoslanib o’zgarishlar bilan rivojlanish bosqichining bevosita bog’liqligining ildizi aniqlanadi. Tanlash metodi bilan tadqiqot ob’yektiga kirgan shaxs psixikasining barcha o’zgarishlar, o’ziga xoslik, o’zaro aloqa, o’zaro ta’sir va uyg’unlikning o’zaro bog’lanishlari o’rganiladi.
To’rtinchi bosqich–shaxslarda har bir fakt, alomat, ko’rsatkich, hissa psixologik jihatdan so’z-mantiq orqali tahlil qilinadi. Barcha ilmiy-amaliy mulohazalar isbotlanadi, hech bir shubhaga, e’tirozlarga o’rin qolmaydi va shu bosqichda tadqiqot yakunlanadi, zarur xulosalar chiqariladi, amaliy tavsiyalar beriladi, o’rganilishi zarur muammolarning ahamiyati va istiqboli uqtiriladi.
Endi tajribada eng ko’p qo’llanidagan emperik metodlar haqida kengroq ma’lumot beramiz.