Samarqand davlat chet tillar instituti I. Tuxtasinov, N. Isakulova, B. Kulmatov bolalar pedagogikasi

Syujetli-rolli о‘yin о‘z xususiyatiga kо‘ra aks ettiruvchi faoliyatdir. Tevarak-atrofdagi kattalar va tengdoshlarining hayoti va faoliyati bu о‘yin mazmuni uchun manba bо‘lib xizmat qiladi. О‘yinning syujeti - о‘z harakati, munosabatlari bilan bog‘langan voqea, hodisalar va ularning harakatlari xursandchilik hissini paydo qiladi, shuning uchun bolani qiziqgirib, unda yaxshi kayfiyat uyg‘otadi, bola organizmdagi faoliyatni yaxshilaydi. О‘yin bolaning aqliy rivojlanishida ham muhim ahamiyat kasb etadi [25; 124-b.]. Bolalar о‘ynashlari uchun ma’lum vositalar ham kerak. Masalan: bolalarning о‘z harakatlari, о‘yinchoq va boshqa materiallar. Bolalarning kо‘p harakatlari qurish - yasash bilan bog‘liq bо‘ladi. Ular soatlab parovoz, paroxod, elektravoz quradilar, ularni asliga о‘xshatishga urinadilar. Tarbiya vositalariga о‘yinchoq ham kiradi. О‘yinchoq bola harakatini tо‘ldiradi, о‘ylagan obrazi va fikrini amalga oshirishga yordam beradi. Masalan: qо‘liga qо‘g‘irchoqni kо‘tarib olgan qizaloq о‘zini onadek sezadi va haqiqiy onalar bajaradigan ishni bajaradi, uni ovqatlantiradi, kiyintiradi, uxlatadi va h.k. Bolalar о‘yin jarayonida ba’zi bir narsalarni xohlagan narsalarining nomi bilan atab, xuddi о‘sha narsalarini faraz qilib juda yaxshi о‘ynaydilar. Masalan, qumni, «shakar», о‘rindiqni «mashina» deb atashi mumkin. Shunday qilib, о‘yin ijtimoiy faoliyat sifatida jamiyatda muayyan vazifalarni badjaradi. Bola shaxsini rivojlanishiga katta hissa qо‘shadi [25; 125-b.].
Qurish materiallari bilan о‘tkaziladigan о‘yin va mashg‘ulotlar tarbiya vositasi bо‘lib xizmat qiladi. Bolalarning qurilish, buyum yasash о‘yinlari rollarga bо‘linib о‘ynaladigan о‘yinning tarkibiy qismidir. Biror narsani qurish bolalarni о‘z fikrlarini rо‘yobga chiqarish usuli hisoblanadi. Qurilish о‘yinining boshlovchisi tarbiyachi bо‘lishi mumkin. Katta yoshdagilarning ishtiroki qurilish
о‘yinlariga о‘z-о‘zidan qiziqishni jalb qilishi mumkin. Bunda bolalarning asosiy diqqatlari biror narsani qurish jarayoniga qaratiladi. Bolalar о‘z maqsadlari uchun maishiy turmushdagi narsalardan: g‘о‘zalardan, yashiklardan, shoxchalardan tabiiy materiallardan esa qum, loy, suv qordan ham foydalanadilar. Bolalar ulg‘aygani sari о‘zlari qilgan qurilish ishlaridan kо‘ngillari tо‘lmaydi. Ular о‘z ishlarining haqiqiy qurilishiga kо‘proq о‘xshash bо‘lishini istaydilar. Buning uchun bolalarga maxsus qurilish materiallari zarur bо‘ladi.
Qurilish materiallari turli xil geometrik shakldan iborat bо‘lishi mumkin. Qurilish о‘yinlari bolalarning mehnat faoliyatiga yaqin bо‘lib, ularni mehnatga tayyorlaydi. Qurilish materiallari bilan о‘ynaladigan о‘yinlar bolalar tafakkurini rivojlantiradi, ularni qurilish ishlarining о‘ziga xos xususiyatlarini ajratish, tahlil va sintez qilish, solishtirish, о‘xshash va farqli tomonlarini aniqlashga majbur
etadi. Vazifalarni tо‘g‘ri hal qilishga о‘rgatadi. Qurilish materiallari bilan о‘ynaladigan о‘yinlar geometrik jismlarning xususiyatlari, ular bilan ishlashda fazoviy nisbatlarni (uzoq-yaqin, baland-past, о‘ng-chap, uzun-qisqa, keng-tor) amalda bilib olishga yordam beradi. Bolalar qurish-yasash faoliyati jarayonida bir jamoa bо‘lib birlashadilar, natijada, ularning nutqi rivojlanadi [25; 126-b.]. Qurilish materiallari bilan о‘ynash bolalarning ma’naviy dunyosiga ham ta’sir etadi: tarbiyachi bolalar bilan biron inshootni kuzata turib davlatimizning xalq farovonligi tо‘g‘risida g‘amxо‘rlik kо‘rsatayotganligini tushuntiradi. Tarbiyachi bolalarni qurish-yasashga о‘rgatish uchun tarbiyachi turli xil usullarni qо‘llaydi:
tarbiyachi bolalarga qurish-yasashdan oldin tushuntirgan holda qurib kо‘rsatadi:
tarbiyachi kо‘rib kо‘rsatgan ishni har bir qismini tahdil qilib beradi;
tarbiyachi tayyor qurilishni namuna sifatida kо‘rsatadi va uni tushuntirib beradi;
tarbiyachi о‘zi bitkazilmagan qurilishni bolalarga qurib bitkazishni taklif qiladi;
bolalarga xoqlagan mavzuda ixtiyoriy qurilishni taklif qiladi.
Sahnalashtirilgan о‘yinlarning о‘ziga xosligi shundaki, bolalar biror bir ertak yoki hikoya syujeti asosida ma’lum bir rolni bajaradilar [25; 127-b.].
Sahnalashtirilgan о‘yin bolalarning eshitgan asarlar yoki ertakdan olgan tasavvurlarini mustaqil ifodalash yoki mashq qilish imkonini beradi. Bu о‘yinlar bolalarda iroda, intizom, о‘z harakatlarini boshqalarning harakatiga muvofiq amalga oshirish kabi sifatlarni tarbiyalashda samarali vosita hisoblanadi. Sahnalashtirish bolalarni qayta sо‘zlashga о‘rgatish usullaridan biridir. Ayrim bolalarda qayta sо‘zlab berishga xohish ham qiziqish ham bо‘lmaydi, lekin unga о‘yin usuli kiritilishi bilan bola asardagi rolga kirib, о‘sha asar mazmunini juda yaxshi aytib berishga harakat qiladi. Bunday о‘yinda bola о‘zini о‘sha
asardagi qahramon о‘rnida his etib, uning sezgi kechinmalari dunyosiga chuqurroq kirib boradi. Badiiy asarlarni qahramonlar tilida sо‘zlab berish bolalardagi xayolni rivojlantirishga yordam beradi va asar qahramonida mavjud bо‘lgan jasurlik, о‘z-о‘ziga ishonch, mustaqillik kabi xarakter kabi sifatlarini egallashga intiladi. Sahnalashtirilgan о‘yinlarda tarbiyachi rahbarlik qiladi. Ertak yoki hikoyadagi mazmun bolalarga yaqin, ularning yoshi va qiziqishiga mos, tushunarli bо‘lib bola unga kirishib keta olsagina, asardagi obraz va
harakatlar tо‘g‘ri aks ettiriladi. Sahnalashtirilgan о‘yinga tayyorlanish uchun ma’lum vaqt ajratiladi va har bir mashg‘ulotda aniq bir masalalar hal etib boriladi. Didaktik о‘yinlar bolalar bog‘chasida ta’lim-tarbiya vositasi sifatida keng qо‘llaniladi. Didaktik о‘yinlar bevosita ta’lim bilan bog‘liq bо‘lib, unga yordam beradi. Didaktik о‘yin - bu bog‘cha yoshidagi bolalarning yosh va imkoniyatlariga mos keladigan ta’lim berish metodidir. Tarbiyachi о‘z tajribasiga tayanib, bu о‘yindan passiv bolalarni jamoaga aralashtirish, har xil rejalar, vazifalarni qо‘rqmasdan bajarishlari uchun foydalanadi [25; 128-b.]. Didaktik о‘yinlar bolalarning birgalikda о‘ynab, о‘z manfaatlarini jamoa manfaatlari bilan uyg‘unlashtira olishi bir-biriga kо‘maklashish va uyg‘otishning muvaffaqiyatidan xursand bо‘lish kabi yaxshi munosabatlarni tarkib topishiga yordam beradi. О‘yinlar shaxsning sofdillik, rostgо‘ylik kabi ijobiy xislatlari shakllanishiga imkon beradi. Didaktik о‘yinlar bolalarning amaliy faoliyati sanaladi. Chunki unda bolalar mashg‘ulotlarda olgan bilimlaridan foydalanadilar. Shuning uchun ham didaktik о‘yinlar bolalarning aqliy faoliyatlarini kuchaytiradi, olgan
bilimlaridan har xil usulda foydalanishlari uchun hayotiy sharoit yaratib beradi. Shuningdek, didaktik о‘yinlar bolalarni tevarak-atrof tо‘g‘risidagi bilimlarini mustahkamlashga yordam beradi, о‘z shaxsiy tajribalari va mashg‘ulotlarda olgan bilimlarini amalda qо‘llay bilishga о‘rgatadi, ulardagi fikrlash qobiliyatlari, ijodiy kuchlar, sensor jarayonni rivojlantiradi, olgan bilimlarini tartibga soladi. Didaktik о‘yinlar ta’lim jarayonini yengilroq qiziqarliroq о‘tishiga yordam beradi. Bolalar yoshlariga mos qiziqarli faoliyat orqali о‘yinda amalga oshiriladigan aqliy tarbiya vazifasini juda osonlik bilan yaxshi о‘zlashtiradilar. Didaktik о‘yin kattalar tomonidan bolalarni aqliy rivojlantirish maqsadida yaratiladi. Unda о‘yin elementlari qancha kо‘p bо‘lsa, bolalarga u shuncha kо‘p quvonch bag‘ishlaydi. Didaktik о‘yinning eng muhim jihati uni о‘tkazishdan kо‘zda tutiladigan g‘oyadir. О‘yin g‘oyasi bolalarda о‘yinga qiziqish uyg‘otadi, kо‘pincha bu g‘oya didaktik о‘yinning bosh sababi bо‘ladi. Masalan, qutichada nima bor? kim qanday qichqiradi? Va shunga о‘xshash. Har bir didaktik о‘yin mazmuni g‘oyasidan kelib chiqqan qoidalar bо‘ladi. Unda qoidaning mavjudligi harakat yо‘nalishini yoki
о‘yinning borishini belgilab beradi, bolalarning xulqini, о‘zaro munosabatlarini boshqarib, kerak tomonga yо‘naltirib turadi. Qoida bolalar harakatini baholovchi [25; 129-b.].
Didaktik о‘yinlarda amal qiluvchi qoidalar о‘yin harakatlarining tо‘g‘ri-notо‘g‘riligini aniqlovchi va ularga baho beruvchi mezon sanaladi. О‘yin natijalari bolalarning ma’naviy va axloqiy ozuqa olganliklari bilan belgilanadi. Ayniqsa, bolalarning fahm-farosati, topog‘onligi, diqqat va xotirasini namoyish qiladi. Bularning hammasi bolalarning о‘z kuchiga ishonchini oshiradi,
tо‘ldiradi, ular bundan ma’naviy qoniqish hosil qiladilar. Didaktik о‘yinni bolalarning bergan savollari, takliflari va tashabbuslariga qarab, о‘yin jarayonida kutilmaganda kengaytirish, uning mazmunini boyitish mumkin. О‘yinni belgilangan vaqtda boshlash va tugatish katta mahoratdir. О‘yinni tarbiyachi bolalarda о‘yinga qiziqish uyg‘otgan holda tugatishi kerak, toki bolalar shu о‘yinni yana davom ettirishni xohlasinlar. Didaktik о‘yinlar guruh xonasi, zal, maydoncha, о‘rmon, dala va boshqa joylarda о‘tkazilishi mumkin. Bu о‘yinning ta’sirchanligini, taassurotlarning har xilligini, bolalarning faolligini oshiradi. Shunday qilib, didaktik о‘yin maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga ta’lim berish vositasi bо‘lib, uni muvaffaqiyatli amalga oshirishga yordam beradi [25; 130-b.].
Milliy xalq o‘yinlari ikki guruhga bo‘linadi:
1. Milliy harakatli o‘yinlar.
2. Milliy xalq o‘yinlari.
Milliy harakatli o‘yinlar sport turlari hamda xalqimiz qadriyatlari
bilan aloqador bo‘lib, ular asrlar davomida davrlarga mos ravishda
rivojlanib, takomillashib, e’zozlanib kelingan. U bolalaming jismonan baquvvat, sog‘lom, jasur, qat’iyatli, chaqqon, uddaburon bo‘lib o‘sishlarida muhim omil bo‘lib hisoblanadi. Xalq milliy o‘yinlarida millatning o‘tmish tarixi, ma’naviy va madaniy rivojlanishining xarakter xususiyatlari, urf-odatlari, an’analari jamlangandir.
Xalq milliy o‘yinlari orqali bolalami ma’naviy, aqliy, jismoniy,
estetik jihatdan tarbiyalab borish jarayonida bolalarda o‘z Vatanini
sevish, uning boyliklari qadriga yetish, buyuk ajdodlarimiz meroslarini hurmat qilish, milliy kuy va qo‘shiqlardan zavqlanish tuyg‘ulari, shuningdek, o‘sib kelayotgan yosh avlodda chidamlilik, sabr-toqatlilik, tezkorlik, ildamlik, botirlik kabi shaxsiy sifatlar shakllanib boradi. Xalq milliy o‘yinlarini maktabgacha ta’lim muassasalarida tashkil etishda quyidagi vazifalar amalga oshirilishi lozim:
xalq milliy o‘yinlarining turlari va ularni tashkil etish yo‘llari, usullari hamda uslublarini ishlab chiqish;
milliy o‘yinlarni tashkil etishda ma’naviy qadriyatlar va urfodatlarimizni kundalik hayot jarayoniga singdirib borish;
maktabgacha yoshdagi bolalarni milliy istiqlol ruhida tarbiyalashda xalq milliy o‘yinlaridan maqsadli foydalanish;
xalq ertaklari, xalq og‘zaki ijodi durdonalaridan unumli foydalanish;
bolalaming o'ynashlari uchun shart-sharoit (o‘yin uchun
jihozlar, atributlar) yaratish;
maktabgacha ta’lim muassasalari, oila va mahallalar o'rtasida
milliy o ‘yinlar bo‘yicha ko‘rik tanlovlari va musobaqalar o‘tkazish.
Milliy harakatli o‘yinlar bolalaming yosh xususiyatlariga,
o‘yindagi harakatlar rivojiga qarab takomillashib boradi.