Samarqand davlat chet tillar instituti I. Tuxtasinov, N. Isakulova, B. Kulmatov bolalar pedagogikasi

Tayanch sо‘z va iboralar: oila, oilaviy tarbiya, ijtimoiy tarbiya, ota-onalar bilan hamkorlik, alohida ehtiyojga ega bо‘lgan bolalar, davlat-xususiy sherikchilik


Bolalar tarbiyasida oilaning roli. Ota-onalar bilan hamkorlik
Oiladagi muhit ota-ona о‘z ma’suliyatlarini his qilishi bilan barqaror bо‘ladi. Bolalarning odobli bо‘lib ulg‘ayishi uchun ota-ona bilan bir qatorda mahalla-kuy ham katta ibrat maktabidir. “Qush uyasida kо‘rganini qiladi”, deb bejiz aytilmagan xalqimizda. Farzand tarbiyalayotgan ota-ona har bir harakati, yurish turishi, muomalasi, boshqalar bilan о‘zaro munosabatida olijanob fazilatlarni namoyon eta bilishi kerak. Chunki bola tabiatan nihoyatda taqlidchan va kuzatuvchan bо‘ladi. Shuning uchun uning atrofdagilari о‘z odatlari bilan ba’zan о‘zlari sezmagan holda ularga ta’sir qiladilar. Oiladagi qо‘pol munosabatlar, kо‘p yolg‘on gapirish, yoqimsiz xatti-harakat bola tarbiyasiga salbiy ta’sir qiladigan nosog‘lom muhitni keltirib chiqaradi. Farzand tarbiyasida ota-onaning muomalasi muhim о‘rin tutadi. Bola ota-ona tomonidan qо‘pol, dag‘al sо‘zlar eshitib, kaltak yeb katta bо‘lsa, bu uning tabiatiga salbiy ta’sir qiladi. Bu esa о‘z navbatida oiladagi nosog‘lom muhitda tarbiyalanayotgan boladan “ma’naviy kasal” insonlar shakllanadi. Ular esa jamiyat ma’naviyatiga ham salbiy ta’sir kо‘rsatadi. Oilada ota-onalar “ommaviy madaniyat” ta’siriga berilib ketishi oqibatida farzandlarning tarbiyasiga ham salbiy ta’sir kо‘rsatmoqda. Albatta bola tarbiyasi о‘ta murakkab va ma’suliyatlidir. Bu har bir ota-onadan о‘z ustida muntazam ishlashni, bolalar tarbiyasiga oid barcha ma’lumotlardan baxobar bо‘lib borishni talab etadi. Farzand tarbiyasi bu shunchaki tajriba, oddiy kо‘rsatma va bilimlar jamlanmasi emas, balki о‘z ichiga diniy-axloqiy bilimlar, tibbiyot, etika, psixologiya, pedagogika kabi sohalariga oid bilimlarni ham qamrab oladigan murakkab jarayondir. Bugungi kunda oilaviy tarbiyaning qiyinlashuvi shundaki, birinchidan, jamiyat taraqqiy etib borgani sari har tomonlama yetuk insonni shakllantirish talablari ortib boraveradi. Bu esa oilada bolaga estetik, jinsiy tarbiya, axloqiy tarbiya berish sifati va kо‘lamini oshirish talabini qо‘yadi. Ta’lim-tarbiya, odob-axloq bolalikdan berilgani ma’qul. Rasululloh (s.a.v.): “Birontangiz о‘z farzandlaringizni tartib-intizomga о‘rgatsa, bu har kuni sadaqa bergandan yaxshiroqdir”, deya marhamat qilganlar. Bolalarni intizomga о‘rgatish oila mustahkamligiga asos bо‘ladi. Islom shu ma’noda ota-onalarni о‘z farzandlariga sog‘lom tarbiya berishga rag‘batlantiradi. Hadisi sharifda “Farzandlaringizni hurmat qiling va ularni yaxshi xulq bilan xulqlantiring” deb ta’kidlangan. Farzand tarbiyasi jarayonida bola huquqlarining kamsitilmasligi talab etiladi. Oilaviy tarbiya ijtimoiy tarbiyaga nisbatan bolalarning ruhiy olamiga, hissiyoti va tuyg‘ulariga chuqur ta’sir kо‘rsatadi. Farzand tarbiyasini qachondan boshlamoq kerak? degan savol kо‘pchilikni о‘ylantiradi. Kо‘pchilik olimlar unga turlicha javob berib kelganlar. Xususan, Ibn Sino bola tarbiyasi bilan uning tug‘ilishidan avvalroq, ona qornidan boshlaboq shug‘ullanish lozim, deb javob bergan. Yana shu sо‘zga qо‘shimcha qilib taniqli pedagog A.S.Makarenko besh yoshgacha bо‘lgan tarbiya bolaning shaxsiyati shakllanishida о‘ta muhim ahamiyatga ega ekanini qayd etib о‘tgan. Bu haqda u shunday deb yozgan: “…tarbiyaning bosh asosi besh yoshda nihoyasiga yetadi, demak, siz besh yoshgacha nima qilgan bо‘lsangiz, bu tarbiyaviy jarayonning 90 foizini tashkil etadi, keyingi tarbiya esa qayta tarbiyalash negizida davom etadi”. Mana shu jarayonda bola tarbiyasiga о‘ta e’tiborli bо‘lish lozim. Yoshlarning qalbi va ongida sog‘lom hayot tarzi, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga hurmat-ehtirom tuyg‘usini shakllantirishda, har jihatdan barkamol etib tarbiyalashda buyuk mutafakkir ajdodlarimiz merosi katta ahamiyat kasb etadi. Zero, hayotning asl mazmun-mohiyatini anglab yetishga о‘z umri va salohiyatini bag‘ishlagan allomalarimizning asarlarida sog‘lom avlod tarbiyasi bilan bog‘liq masalalarga alohida о‘rin berilgan. Sharq allomalari о‘z asarlarida farzandlarga tarbiya va ta’lim berish, uni ma’rifatu madaniyatga yetaklash muammolariga e’tibor berganlar. Buyuk mutafakkirlar farzand tarbiyasi, gо‘zal axloqning inson kamolotiga sabab bо‘luvchi yuksak fazilat ekanini ta’kidlaganlar. Jumladan, Imom Buxoriyning “al-Adab al-mufrad hadislar tо‘plami, Abu Lays Samarqandiyning “Tanbehul g‘ofiliyn” asarlarida farzandlarga yuksak insoniy fazilatlarni kamol toptirish tarannum etilgan. Yurtimiz ulamolari о‘z asarlarida farzandining chiroyli odobidan umid qilgan ota-ona, uni muntazam ravishda husni xulq asosi bо‘lgan muomala odobining quyidagi qirralari bilan tanishtirib borishi muhim ekanini alohida ta’kidlaganlar:
farzandingiz odamlar bilan muomalada shirinsо‘z, muloyim, bosiq va kamtar bо‘lishiga e’tibor qarating;
odamlar xursandchiligini baham kо‘rish, g‘am-anduhidan qayg‘urish, mol-mulkiga xiyonat qilmaslik, yaxshilikka chorlab, yomonlikdan qaytarish husni xulq egalariga xos fazilatlardandir. Shuning uchun farzandingizga ana shu xislatlarni bolalikdan singdirish payida bо‘ling;
farzandingizga о‘zgalar bilan muomala chog‘ida boshqalarni g‘iybat qilish, о‘zgalarni mensimaslik, obrо‘si, boyligi yoki mansabiga qarab munosabat kо‘rsatish ham odobsizlik ekanini uqtirib boring;
yoshi ulug‘ kishilar, ustozlar bilan muomalada ularning kо‘ziga tik boqmay, gaplarini jim tinglash, savollarigagina javob qaytarish, buyruqlarini sidqidildan bajarish ham bolalar qalbiga jo qilishga e’tibor bering.
Ota-bobolarmiz azaldan о‘g‘il qizlarning gо‘zal xulqli, odobli bо‘lishiga katta ahamiyat berganlar. Binobarin, islom dinida ham axloq imon qatoriga qо‘yiladi.
Farzand tarbiya qilganda odatda о‘g‘il bolalar tarbiyasi bilan kо‘proq ota, qiz bola tarbiyasi bilan esa ona shug‘ullanadi. Albatta bunda farzandning saviyasini inobatga olish muhim. Bolani biror-bir yutuqqa erishishida, natijani kо‘rishga shoshmaslik kerak. Masalan ikki yoshgacha faqat shirin sо‘z bilan, erkalash orqali tarbiya qilinadi. Besh yoshgacha bola atrofni о‘rganadi, asosiy ma’lumotni shu yosh oralig‘ida egallaydi. Bu davrda biz kо‘proq amaliy jihatdan namuna bо‘lishga urinishimiz, sog‘lom oilaviy muhitni yaratishimiz zarur bо‘ladi. Oilada otaning bolalariga loqayd bо‘lishi oxiri xunuk oqibatlarga sabab bо‘ladi. Loqaydlik yomon illat bо‘lib, u bola tarbiyasining buzilishiga katta yо‘l ochadi. Ota sustkashlik qilib, burchini ado etmagani va manfaatli ilm hamda yaxshi amalni о‘rgatmagani oqibatida о‘z farzandidan zarur ijobiy hislatlarni shakllantira ololmagan. Farzand ham otasining yaxshi tarbiyasidan mahrum bо‘lib о‘sadi. Keyingi davr esa bir oz talabchanlik va intizomni talab etadi. Bu davr о‘smirlik payti bо‘lib, bola oq-qorani ayni shu davrda ajratadi. Yaxshilikka mukofot, yomonlikka jazo muqarrarligini shu bosqichdan о‘rganadi. Bu davrda farzand tо‘g‘ri yо‘lga solinsa, tarbiyali dо‘stlarga hamroh qilinsa, uning odobli bо‘lib, yaxshi inson bо‘lishi uchun muhim qadam qо‘yiladi. Odatda onalar о‘z bolalarining xato va kamchiliklarini otasidan yashirishga harakat qiladilar. Aytsam urishadi, bolamga qattiq tegadi deb, yо‘l qо‘ygan xatolari, qо‘l urgan yomon ishlarini otaga aytmaydilar. Oqibatda bola о‘z vaqtida tanbeh olmaganidan keyin bora-bora kattaroq jinoyatlarni ham qо‘rqmasdan qilaverishi mumkin.
О‘zbekiston Respublikasi “Maktabgacha ta’lim va tarbiya tо‘g‘risida”gi qonunining 38-moddasida bolaning qonuniy vakillarining huquq va majburiyatlari belgilab berilgan. Bolaning qonuniy vakillari quyidagi huquqlarga ega:
bolaning huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish;
о‘z bolasi uchun maktabgacha ta’lim shaklini va ta’lim olish tilini tanlash;
maktabgacha ta’lim tashkilotlari ma’muriyatidan maktabgacha ta’lim va tarbiya tо‘g‘risidagi qonun hujjatlarida nazarda tutilgan zarur shart-sharoitlar ta’minlanishini talab qilish;
maktabgacha bо‘lgan yoshdagi bolani rivojlantirish, unga maktabgacha ta’lim va tarbiya berish masalalari yuzasidan davlat organlariga murojaat qilish;
bolaga nisbatan hurmat bilan munosabatda bо‘lishni talab qilish;
maktabgacha ta’lim tashkilotidagi ta’lim-tarbiya jarayoni tashkil etilishida ishtirok etish;
davlat maktabgacha ta’lim tashkilotining kuzatuv kengashi tarkibini saylash va unga saylanish.
Bolaning qonuniy vakillari qonun hujjatlariga va shartnomaga muvofiq boshqa huquqlarga ham ega bо‘lishi mumkin.
Bolaning qonuniy vakillari:
bolaning jismoniy sog‘lig‘i, ruhiy holati haqida qayg‘urishi, uning tabiiy qobiliyatlari, ishtiyoqlari va iste’dodlarini rivojlantirish uchun zarur shart-sharoitlar yaratishi;
bolaning maktabgacha ta’lim tashkilotlarida maktabgacha ta’lim va tarbiya olishiga kо‘maklashishi yoki uning oilada ta’lim va tarbiya olishini ta’minlashi;
maktabgacha ta’lim tashkilotlaridagi ta’lim-tarbiya jarayoni boshqa ishtirokchilarining sha’ni, qadr-qimmati va ishchanlik obrо‘sini hurmat qilishi;
bolalarni Vatanga muhabbat, mehnatga, о‘z xalqining milliy, tarixiy, madaniy qadriyatlariga, shuningdek umuminsoniy qadriyatlarga hurmat bilan munosabatda bо‘lish, atrof-muhitga ehtiyotkorona munosabatda bо‘lish ruhida tarbiyalashi;
oilada bolaning har tomonlama rivojlanishi, ta’lim va tarbiya olishi uchun zarur shart-sharoitlarni ta’minlashi shart.
Bolaning qonuniy vakillarining zimmasida qonun hujjatlariga muvofiq boshqa majburiyatlar ham bо‘lishi mumkin.
Bolalarning umumiy о‘rta ta’lim muassasasiga kirguniga qadar umumiy о‘rta ta’limga bir yillik majburiy tayyorgarlik kо‘rishi uchun javobgarlik ularning qonuniy vakillari zimmasiga yuklatiladi [3].