Самарқанд иқтисодиёт ва

2. Инвестиция ва ташқи савдо

Ўзбекистон мустақилликка эришгандан сўнг уни жаҳон таниди ва тан олди. Ўз навбатида Ўзбекистон ҳам жаҳонни таниди. Бу жараён савдо-сотиқ, инвестиция муносабатларига ҳам ижобий таъсир қилмоқда, Ўзбекистонга чет эл инвестицияси билан бирга илғор технология ҳам кириб келмоқда. Бу асосда жуда кўп қўшма корхоналар вужудга келди.

Ўзбекистон ҳамма соҳада жаҳон бозорига чиқди. Жаҳоннинг инвестиция, хом ашё, ахборот, истеъмол товарлари, ишлаб чиқариш воситалари, технология каби бозорларида ўз ўрни ва нуфузига эга бўлмоқда. Ўзбекистонга жорий инвестициялар оқиб келмоқда. Аммо бу ўз-ўзидан содир бўладиган жараён эмас. Бунинг
200
жуда кўп ижтимоий-иқтисодий омиллари бор. Ўзбекистонда ташқи инвестерларни қўллаб-қувватлайдиган, уларнинг мулки ва фаолиятини кафолатлайдиган қонунлар, меъёрий ҳужжатлар тизими яратилди. Иқтисодий ва сиёсий барқарорликка эришилди. Буларнинг ҳаммаси Ўзбекистонда ташқи инвесторлар учун тегишли шароит яратилганлигидан далолатдир.
Инвестициянинг ўз вақтида қопланишини таъминлаш, унинг самарадорлигини оширишнинг энг муҳим омилларидан бири хорижий мамлакатлар билан ташқи савдони амалга оширишдан иборатдир. Ташқи савдонинг асосий кўрсаткичларидан бири ташқи савдо обороти бўлиб ҳисобланади.
Ташқи савдо обороти деганда мамлакатдан экспорт қилинган (чиқарилган) ва мамлакатга импорт қилинган (киритилган) товарларнинг умумий ҳажми тушунилади.
Лойиҳа таҳлилида инвестиция хорижий мамлакатлар билан боғлиқ бўлса унда «Ташқи савдо обороти товарлари» тушунчаси мавжуд. Уларга экспорт ва импорт қилиниши мумкин бўлган барча товарлар киради. Лекин жамият тараққиётининг маълум босқичларида ҳамма товарни мамлакатдан чиқаришга (экспорт қилишга) ва киритишга (импорт қилишга) рухсат бермаслиги мумкин. Аммо рухсат бермасада у ташқи савдо обороти товарларига киритилиши мумкин. Масалан, ҳозирги пайтда Ўзбекистонда ўзининг ички эҳтиёжларидан келиб чиқиб ун, ёғ, шакар, гуруч каби маҳсулотларни ташқарига чиқаришга рухсат этилмайди. Агар бу товарларни ўзимизда етарли даражада аҳоли истеъмолидан ортиқча ишлаб чиқаришга эришсак ташқи савдога, хусусан экспорт қилишга рухсат берилиши мумкин. Лекин ҳозир ушбу товарга экспорт қилиш рухсат этилмасада у ташқи савдо обороти товарлари таркибига киради.
Шуни инобатга олиш лозимки, айрим товарларга фақат бир томонлама рухсат этилган бўлиши мумкин. Масалан, ун маҳсулотига ҳаётий эҳтиёж сифатида импорт қилишга рухсат этилган, аммо уни экспорт қилиш чегараланган. Худди шундай ҳолат оқ ёғ, гуруч, шакар каби маҳсулотларга ҳам дахилдор. Бу тадбирлар, таъкидланганидек, тараққиётнинг маълум босқичларига тўғри келиши мумкин. Агар Ўзбекистон эркин савдо худудига айланса жуда кўп чеклашлар, тўсиқлар бўлмайди.
Баъзи товарлар (бойликлар) борки, улар ташқи савдо обороти товарларига кирмайди. Бундай товарларга уларни
201
импорт ва экспорт қилиш имкони бўлмайдиган товарлар киради. Масалан, мамлакатнинг ер ресусрлари, фойдали қазилмалар олинадиган конлар, денгизлар, кўчмас мулк кабилар. Аммо булардан ташқи савдо оборотини амалга оширишда фойдаланиш мумкин. Денгизда товарлар ташилади. Ерда тегишли савдо объектлари қурилиши мумкин, кўчмас мулкда унинг идораси (офиси) жойлашади ва ҳ.к. Бироқ уларни мамлакатдан ташқарига чиқариш ва ташқаридан киритиш имкони йўқ.
Аммо шундай товарлар борки, улар жаҳон бозорида бемалол оборотда бўлиши мумкин. Лекин шу мамлакат учун унинг импорти ва экспорти чегараланган. Масалан, бирорта товарни экспорт қилиш унинг нархи жаҳон бозорида қийматидан кам баҳоланадиган бўлса, мазкур мамлакат учун бундай товарни экспорт қилиш зарарли. Бундай товарлар экспорт қилинадиган товарлар рўйхатига киритилмайди. Аммо шундай товарлар ҳам борки, уларни импорт қилиш (мамлакатга келтириш) шу мамлакат ички бозоридаги нархдан жуда қиммат бўлса, бундай товарни импорт қилиб бўлмайди. Бу жуда қимматга тушади. Бундай ҳолат аҳолини камбағаллаштириб қўйиши мумкин. Шу туфайли ишлаб чиқаришга қўйиладиган инвестиция лойиҳаларини ана шу вазиятлардан келиб чиққан ҳолда иқтисодий жиҳатдан таҳлил қилинади.
Инвестиция лойиҳаларини импорт ва экспорт операцияларини инобатга оладиган бўлса товар нархининг тенглигига (паритетига) аҳамият берилади. Паритет сўзи лотинчадан paritas сўзидан олинган бўлиб тенглик деган маънони англатади.
Баҳо паритети деганда турли мамлакат баҳосининг бир хил ўлчамга келтирилиши тушунилади. Масалан, миллий валюта сўмни Россия рубли билан тенглаштириш учун уларнинг ҳам олтиндаги эквиваленти билан ҳисоблаб олиш лозим. Ҳозир амалиётда улар 1 АҚШ долларига тенглаштириш орқали амалга оширилади. Ундан ташқари ЎзР Марказий банки ҳафтанинг ҳар душанба куни миллий валюта курсининг хорижий валютага нисбати аниқланиб эълон қилинади. Бунда сўмнинг Россия рублига нисбатан курси ҳам кўрсатилади.
Баҳо паритети хорижий мамлакатларда қишлоқ хўжалик маҳсулотларига нисбатан қўлланилади. Бунда йиллар ўтиши билан қишлоқ хўжалик маҳсулотларининг бир бирлигига бошқа ноозиқ- овқат маҳсулотларини сотиб олиши тушунилади. Масалан, 1 кг.
202
гўштнинг нархи 1995 йилда 100 сўм бўлган. Унга шу йили ҳар бир килоси 2 сўмдан 50 кг ўғит сотиб олган. Гўштнинг нархи 2000 йилда 900 сўмга кўтарилди. У бу йил ҳам шу пулга 50 кг. ўғит сотиб олиши мумкин бўлса баҳо паритети (тенглиги) таъминланади. Худди шундай ҳолат халқаро савдода ҳам қўлланилиши лозим. Шундагина баҳо поритети (тенглиги) таъминланади. Бу эса ҳалқаро савдода муҳим аҳамиятга эга.
Ушбу кўрсаткичлар инвестиция лойиҳаларининг молиявий таҳлил қилишда ҳам, иқтисодий таҳлилда ўрганилади. Баҳо паритетига амал қилиш ички ва ташқи бозорда муҳим аҳамиятга эга. Шу туфайли бу муаммо ўзига хос муаммо. Унинг айрим ечимлари валюта курсини аниқлаш орқали ечилади.