Самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

3. Sintetik va analitik (tahliliy) hisob 
 
Xo‘jalik yurituvchi subyektlar zimmasidagi mablag‘larning holati turli tuman bo‘lib, ularni 
to‘liqligini nazorat qilish buxgalteriya hisobi zimmasidadir. Mablag‘larni turlari bo‘yicha hisobga olishda 
buxgalteriya hisobi schyotlaridan foydalaniladi. Har bir schyot bir turli mablag‘lar harakatini hisobga olish 
uchun belgilangandir. 
Masalan: «Kassa» schyotida faqat kassadagi pul mablag‘larining kirim-chiqimi hisob-kitob qilinadi 
va bu to‘g‘risida to‘liq ma'lumot olish imkonini beradi. 
Demak, schyotlar yordamida xo‘jalik yurituvchi subyektlar zimmasidagi mablag‘lar harakati turlari 
bo‘yicha nazorat qilinadi. Nazorat ishlarida mablag‘lar harakati o‘lchov birliklari bo‘yicha va pul ifodasida 
olib boriladi. 
Har bir xo‘jalik yurituvchi subyekt o‘z mablag‘larini to‘liqligini, undan samarali foydalanishni 
nazorat qilib borish maqsadida sintetik va analitik hisob schyotlaridan foydalanadi. 
Sintetik schyotlar 
deb, 
8
Wan Madznah Wan Ibrahim va Mohd Rizal Palil “Fundamentals of business accounting” Oxford university Press, 2014; 
15-bet. 

---

39 
xo‘jalik mablag‘lari harakatini va ular tashkil topish manbalari holati haqidagi ma'lumotlarni 
umumlashtirib, pul o‘lchov biriligida aks ettiriladigan schyotlar tizimiga aytiladi. Sintetik schyotlar orqali 
yuritiladigan hisob esa, 
sintetik hisob 
deb ataladi. 
Analitik (tahliliy) hisob schyotlari 
esa xo‘jalik mablag‘lari va ularning manbalari haqidagi 
ma'lumotlarni alohida turlari bo‘yicha, aniq ko‘rsatkichlar orqali ifodalaydi. Ya'ni, sintetik schyotlardagi 
yozuvlarni turlari bo‘yicha tarkibiy qismlarga bo‘lib o‘rganuvchi schyotlar analitik schyotlar deb aytiladi. 
Analitik hisob schyotlari miqdori u qo‘llanayotgan korxona, tashkilot va muassasaning 
iqtisodiyotning qaysi tarmog‘ida ekanligi, ularning faoliyati katta yoki kichikligiga bog‘liq bo‘ladi. 
Quyidagi misollar orqali sintetik va analitik schyotlarni bir-biridan farqi va shu bilan birga ularni o‘zaro 
bog‘liqligini ko‘rib o‘tamiz. 
Misol uchun "Yoqilg‘ilar schyoti"ni olaylik: 
Boshlang‘ich qoldig‘i 5000000 so‘m, oy davomida kirimga qabul qilingan yoqilg‘ilar summasi 
1456000 so‘m; 
Misolimizdan ko‘rinib turibdiki, kirimga qabul qilingan yoqilg‘ilar summasi pulda ifodalangan, 
lekin "Yoqilg‘ilar" schyotida uning miqdori, assortimenti, bir birlik mahsulot bahosi ko‘rsatilmadi. 
Chunki, yuqorida sintetik schyotlarda mablag‘lar harakati faqat pulda hisobga olinishini ta'kidlagan edik. 
Xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatida mablag‘larning har bir turining harakati alohida 
o‘rganilishi lozim, chunki ularni harakatini to‘g‘ri tashkil qilish birinchidan, tegishli mablag‘ga bo‘lgan 
talabni aniqlash bo‘lsa, ikkinchidan ularning turlari bo‘yicha mulkning but saqlanishi ustidan nazorat qilish 
uchun etarli ma'lumot olishdir. 
Analitik hisob yordamida mol-mulk va ularning manbalari turlari bo‘yicha o‘rganish uchun asos 
yaratiladi. Analitik hisob mahsulot turlari bo‘yicha alohida-alohida yuritiladi va buning uchun maxsus 
analitik kartochkalardan foydalaniladi. Analitik kartochkaning tuzilishini yuqoridagi misol shartlaridan 
foydalanib quyidagicha ko‘rinishdagi jadvalni keltiramiz: