Самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

O’zgaruvchan xarajatlar 
O’zgaruvchan xarajatlar deganda ishlab chiqarish hajmiga muqobil ravishda o’zgarib boradigan yoki 
faoliyat darajasiga parallel bo’lgan xarajatlar tushuniladi. Misol uchun, ishlab chiqarilgan mahsulotlar 
birligi, sotilgan mahsulotlar, sarflangan vaqt, bosib o’tilgan yo’l, dasturiy ta’minot kompaniyasining bir 
xodim tomonidan amalgam oshirilga qo’ng’iroqlari yoki kasalxonadagi yotoqlar soni va boshqalar. 
O’zgaruvchan xarajatlarga eng sodda qilib ishlab chiqarish hajmiga bevosita bog’liq bo’lgan xom-ashyo va 
materiallar, xodimlarga ish haqi kabilarni keltirishimiz mumkin. Har birlikka taqqoslaganda o’zgaruvchan 
xarajat barqaror bo’ladi. Shuning uchun har bir birlikka ya’ni hodimlar soni va ular tomonidan vaqt 
davomida qancha birlik majsulot ishlab chiqarilgani kabi masalalarni barchasi menejer tomonidan puxta 
ko’rib chiqilishi na nazorat qilinishi talab etiladi. Chunki aynan shu kabi ma’lumotlardan kelib chiqib 
mahsulot narxi belgilanadi. Biroq, barcha o’zgarmas xarajatlar ham bir xil jihatga ega emas. Ba’zi 
o’zgaruvchan xarajatlar to’g’ri jihatga va ba’zilari esa etapma-etap xarajatlar mavjud.
To’g’ri o’zgaruvchan xarajatlar faoliyat darajasiga qarab to’g’ridan to’g’ri farq qiluvchi xarajat. 
Misol uchun, material xarajatlari, chunki hisob davri mobaynida foydalanilgan materiallar miqdori ishlab 
chiqarish darajasi faoliyatidan farq qiladi. Qolaversa, ishlab chiqarish uchun to’g’ridan-to’g’ri sotib 
olingan lekin oydalanilmagan materiallar miqdori keyingi davr uchun inventar sifatida olib qo’yiladi. 
Xodimlarga ish haqi berish ham o’zgaruvchan xarajat deb qaraladi. Lekin bu xarajat turi materiallar 
xarajati bilan bir xil emas. Xodimlar tomonidan yo’qotilgan vaqtni keyingi davr uchun zaxira va inventar 
sifatida olib qo’yib bo’lmaydi. 
29
MAHSULOT XARAJATI VA DAVR XARAJATLARI 
29
Wan Madznah Wan Ibrahim va Mohd Rizal Palil “Fundamentals of business accounting” Oxford university Press, 2014; 
253 bet. 

---

196 
Ishlab chiqarish va noishlab chiqarish xarajatlarini yaxshiroq tushunishimiz uchun biz avvalambor 
xarajatlar klassifikatsiyasini tushunib olishimiz lozim. Ma’qul va aniq narxni belgilash uchun biz mahsulot 
narxi va davr xarajatlari o’rtasidagi farqni bilishimiz kerak.
Umuman olganda, daromadlar hisobotida xarajatlar achonki majburiyatlar bajarilgandagina kiritiladi. 
Masaln, korxona mashina ijarasi uchun oldindan 2 yillik to’lovni amalgam oshirsa, jami miqdor xarajat 
sifatida to’lov amalga oshirilgan yil uchun hisobga olinmaydi. Ya’ni, xarajat amalga oshirilgan davrga 
asoslangan holda xarajat davr mobaynida ikkiga bo’lib yuboriladi. Sababi shundaki, ikki yil uchun ham 
mashina ijarasi uchun qilingan xarajat va hosil bo’lgan daromadga teng foyda olinadi. Mashina ijarasi 
uchun to’langan lekin hali xarajat sifatida kiritilmagan xarajat korxona balansida to’langan bo’nak sifatida 
aks ettiriladi. Daromadni shakllantirishda qilingan xarajatlar shu davrda xarajat sifatida tan olinadi. 
Aniqroq aytadigan bo’lsak, oxir oqibatda sotiladigan mahsulotni yaratishga sarflangan xarajat, faqatgina 
qachonki shu mahsulot sotilgandagina tan olinishi kerak ya’ni foyda hosil bo’lganda yoki daromad 
olinganda. Aynan shu xarajat