Самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

D-t 9900-«Yakuniy moliyaviy natija»
K-t9410-«Sotish harajatlari».
 
Tayyor mahsulot sotishning analitik va sintetik hisobi
Mahsulotning sotilishi korxona mablag‘lari aylanishining yakunlovchi jarayonidir. Bu jarayon 
korxona tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotning xalk xujaligi iste’molida o‘z urnini topganligini 
anglatadi. Xozirgi paytda korxona ishini baxrlashda mahsulotning sotilishi asosiy ko‘rsatkichlardan biri 
bulib hisoblanadi. 
Xalkaro hisobda mahsulot, tovarlar sotish, ishlar bajarish va xizmatlar ko‘rsatishdan 
olinadigan tushumni belgidashning ikki usuli mavjud: 
• 
Kassa usuli 
- bunda sotuvdan olingan tushum, yuklab junatilgan mahsulot uchun haq sifatida 
pul kelib tushishiga karab e’tirof etib boriladi. 
• 
Yuklab jo‘natish usuli 
- bunda mahsulot haridorlarga junatilib, ularga hisob-kitob hujjatlari 
(schyot-faktura, transport yuk xatlari va boshqa shunga uxshash hujjatlar) topshirilishiga karab bu 
mahsulot sotilgan hisoblanadi. 
Kassa usuli qo‘llanilganda mahsulotni topshirish va uning xaqini to‘lashga doir xo‘jalik 
operatsiyalari bajarilgandan keyingina mahsulot sotish ishlari tugatilgan hisoblanadi. Agar mahsulot 
jo‘natilib, uning puli haridorlardan kelib tushmagan bo‘lsa, sotish ishi yakunlangan deb hisoblanishi 

---

203 
mumkin emas. Yuklab jo‘natish usuli qo‘llanilganda mahsulot va tovar jo‘natilib, ishlar va xizmatlar 
bajarilganidan keyin, ularning hisob-kitob hujjatlari haridor (buyurtmachi)ga taqdim etilgan
bo‘lsa, shunday mahsulot (ishlar, xizmat)lar va tovarlar sotilgan hisoblanadi. hisob-kitob hujjatlari 
haridor (buyurtmachi)ga shartnomada ko‘zda tutilgan usulda berilgan vaqtdan e’tiboran bu 
hujjatlar haridor (buyurtmachi)ga taqdim etilgan hisoblanadi. Agar shartnoma shartlariga ko‘ra haridor 
(buyurtmachi) mahsulotni bevosita ishlab chiqaruvchi korxonaning o‘zida qabul kilsa, u holda bunday 
mahsulot haridor (buyurtmachi)ga topshirilib, shartnomada ko‘zda tutilgan hujjatlar rasmiylashtirilib, 
hisob-kitob hujjatlari haridor (buyurtmachi)ga yoxud uning vakiliga taqdim etilganidan keyin sotilgan 
hisoblanadi. 
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1997 yil 24 apreldagi sessiyasida tasdiqlangan va 1998 
yil 1 yanvardan boshlab amalda qo‘llash uchun tavsiya etilgan O‘zbekiston Respublikasi Soliq 
kodeksining 10-moddasiga va O‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi, Davlat Soliq qo‘mitasining 
1998 yil 4 yanvardagi «Korxona va tashkilotlarni soliqka tortish tartibiga o‘zgartirishlar kiritish 
to‘g‘risida»gi xatiga binoan ham yuridik shaxslar daromadlaridan olinadigan soliq hisoblashish usuliga 
ko‘ra amalga oshiriladi. Bunga ko‘ra korxona va muassasalar junatilgan mahsulot, bajarilgan ish va 
xizmatlar yuzasidan ushbu mahsulot, ish va xizmatlar qiymatini to‘lash vaqti hamda haqiqatan pul kelib 
tushishidan katiy nazar, jo‘natilgan mahsulot ish va xizmatlar qiymatidan davlat byudjetiga soliq 
hisoblashishlari va uni buxgalteriya hisobida usha hisobot davrida aks ettirishlari lozim. Demak 
yuqorida aytilganlar asosida shunday xulosa qilish mumkinki, hozirgi xo‘jalik yuritish sharoitida 1998 yil 
1 yanvardan boshlab korxona va muassasalarda ishlab chiqarilgan mahsulot, bajarilgan ish va xizmatlar 
pulning kachon kelib tushishidan katiy nazar, ular haridor korxonalarga jo‘natilgan vaqtdan boshlab 
realizatsiya qilingan deb hisoblanadi. 
«Asosiy xo‘jalik faoliyatidan olingan daromad» nomli 2-son BHMSga muvofiq quyidagi shartlar 
bajarilganda tovarlarni sotishdan tushgan daromadlar tan olinadi (12 - band): 
•
xo‘jalik yurituvchi subyekt tovarlarga egalik qilishning xatarlari va 
afzalliklarining ancha qismini har'idorga topshirganida; 
•
xo‘jalik yurituvchi subyekt, odatda, mulkka egalik qilish bilan bog‘liq bo‘lgan 
darajadagi rahbarlik davomiyligini ham, sotilgan tovarlarni nazorat qilish 
samaradorligini ham saqlab qolmaganida; 
•
daromad miqdori ishonchli darajada baholanganida; 
•
xo‘jalik yurituvchi subyekt bitim bilan bog‘liq iqtisodiy naf olish ehtimoli 
mavjud bo‘lganida; 
•
bitim bilan bog‘liq qilingan yoki kutilayotgan harajatlar ishonchli darajada 
aniqlanadigan bo‘lganida. Asosiy xo‘jalik faoliyatidan tushgan daromad operatsiya bilan bog‘liq 
bo‘lgan iqtisodiy naf xo‘jalik yurituvchi subyekt tomonidan olingan takdirdagina tan olinadi. Daromadga 
kiritilgan miqdorni undirish xususidagi noaniqlik vujudga kelgan takdirda, kaytarilmagan miqdor yoki 
olish mumkin bulmagan miqdordagi pul dastlab tan olingan daromad miqdorining o‘zgartirilishi sifatida 
emas, balki harajat sifatida tan olinadi. 
Korxona ishini sotish rejasining bajarilishiga qarab baholash korxona rahbarlarini mahsulot 
sotish va moliyaviy faoliyat masalalariga ko‘prok e’tibor berishga chakiradi hamda korxonaning bir 
maromda ishlashiga va yukori sifatli mahsulot ishlab chiqarishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Bular esa, 
o‘z navbatida, korxonadagi ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligini oshirish imkonini beradi. 
Haridorlar tomonidan to‘langan pul Mol yetkazib beruvchi korxonaning hisob-kitob schyotiga kelib 
tushadi. Mol yetkazib beruvchi tashkilotlarning tayyor mahsuloti haridorlar tomonidan shu mahsulotni 
tayyorlovchi korxonaning o‘zida bevosita qabul kilib olinsa yoki u mahsulot tranzit usuli bilan (ta’minot 
sotish tashkilotlarining ishtirokisiz) jo‘natilsa, mahsulotning haridorga topshirilishi tegishli hujjatlar 
bilan rasmiylashtiriladi va u moliyaviy natijalarga kiritiladi. 

---

204 
Korxonada sotish uchun mo‘ljallangan mahsulot (ish, xizmat)