Самарқанд қишлоқ ХЎжалик институти ветеринария факултети

5.Юрак ишининг нейрогуморал бошқарилиши 
 
ТАЯНЧ ИБОРАЛАР. 
Юрак артерияси, вена, капиллярлар, аорта, катта ва кичик қон айланиш 
доираси, Аристотел, Гиппократ, Ависена, В.Гарвей, Малпигий, А.П.Волтер, 
К.Гален, К.Бернар, Веберлар, И.П.Павлов, А.Д.Сперанский, Л.А.Орбели, 
И.М.Биков, икки, уч, тўрт камерали юрак, чап ва ўнг бўлмача, чап ва ўнг 
қоринча, перикард, миакард, ендокард, табақали клапан, яримойсимон 
клапан, пай ипчалари, систола, диастола, пауза, юрак иш сикли, юрак 
тонлари, систолик ва диастолик тонлар, юрак зарби юракнинг систолик ва 
дақиқалик ҳажми, автвматия, миоген, нейроген, нерв тугуни, Кисс – Флек, 
Ашоф – Товара, Гисс оқлари, Пуркине толалари, силлиқ ва кўндаланг тарғил 
мускуллар, рефрактерлик, 
блакада, ўтказувчанлик, 
қўзғалувчанлик. 
биоелектр ток, ЭКГ, Р, Q. Р. S. Т. 
Қон ўзининг турли хилдаги вазифаларини фақат тўхтовсиз ҳаракатда 
бўлгандагина бажаради. 
Қон айланиш деб, қоннинг махсус найчаларда узлуксиз, тўхтамасдан 
айла-нишига айтилади. Қоннинг томирлардаги ҳаракати юрак фаолияти 
натижасида вужудга келади. Қон айланиш системасига яъни органларига 
юрак, катта ва кичик қон айланиш доираси, аорта, артерия, вена ва 
капиллярлар киради. Юракдан чиқувчи барча қон томирларга 
артерия 
дейилади, юракга келиб қуюлувчи қон томирларига 
вена қон томирлари 
дейилади. 
Артерия қон томирлари вена томирларига нисбатан қалин бўлиб, вена 
қон томирларининг диаметри катта лекин, қалинлиги деярли қалин эмас. 
Капилляр томирлар бир қават эндотелий ҳужайраларидан тузилган бўлиб, газ 
ва моддалар алмашинувини бажаради. 
Юрак томирлар системасининг физиологиясини ўрганиш ўзига хос 
тарихий тарақиѐтга эга. Юрак томирлар системасининг фаолиятини 
ўрганишга талуқли дастлабки маълумотлар Аристотел, Гиппократ томонидан 
бошланган бўлиб, Гиппократ организмда юрак ва юрак жойи борлигини 
аниқлаган. Юрак томирлар системасининг фаолиятини ўрганишда бизнинг 
эрамиздан олдинги асрларда К.Голен томонидан юрак ва унинг атрофидаги 
катта қон айланиш доиралари текширилиб аниқланган ва ниҳоят Гален 
нуқсонларга йўл қўйган бўлиб, у юрак тешиклардан иборат деган (у эмбрион 
юрагида бўлмачалар ўртасидаги, бўлмача ва қоринчалар ўртасида тешиклар 
бўлгани учун бу тешиклар доимий соқланади деб билган). 

---

320 
Пулсни 
организмни 
характери, 
нерв 
системаси 
фаолиятига 
боғлиқлигини Абу Али Ибн Сино томонидан аниқлаган. 
1628 йил В.Горвей катта ва кичик қон айланиш доирасини ва қоннинг 
ўпка орқали айланиб тозаланишини аниқлаган. 
1661 йил Малпигий капилляр қон томирлар системасини аниқлаган, 
катта ва кичик қон айланиш системасини тўлиқ ўрганган. 
1842 йил А.П.Валтер бақаларда ва 1852 йил К.Бернар қуѐнларда 
симпатик нервни томирлар тонусига таъсирини, ака-ука Веберлар адашган 
нервни, И.Ф.Сион симпатик нервни юрак ишига таъсирини 1885 йил 
ўрганган. 
И.П.Павлов 
шогирдлари А.Д.Сперанский, Л.А.Орбелилар нерв 
системасининг трофик хусусиятларини ўрганди. И.М.Биков юрак ишини 
ўзгартирувчи шартли рефлексларни ҳосил бўлишини исботлайди. 
Қон томирлари ва юракнинг тузилиши ҳамма ҳайвонларда бир хил 
емас ва ўзига хос эволюсион ривожланишга эга, умиртқасиз ҳайвонларда 
(кавак ичли-ларда) махсус қон ва қон томирлари бўлмайди, уларда моддалар 
алмашинуви лимфа суюқлиги орқали содир бўлади. Эволюцион тараққиѐт 
жараѐнида бу суюқликлар йўли такомиллашиб, ривожланиб, бир-бири билан 
бирлашиб турли хил органлар ичкарисига кириб боради. Ҳалқали 
чувалчангларда қон айланиш системаси биринчи бўлиб вужудга келган. Бу 
умиртқасиз ҳайвонларда қон билан лимфа биргалашиб аралаш оқиб унга