Самарқанд давлат университети ҳузуридаги илмий даражалар берувчи dsc. 03/30

“Ишқнинг ғоявий асослари бадиий 
талқинидаги ўзаро уйғунлик ва тафовутлар” 
деб номланиб, биринчи 
фаслда “Навоий ва Ҳофиз ғазалиётида ишқ: таъриф, тавсиф ва таснифлар” 
масаласи қиёсий-типологик сатҳда таҳлил этилади. Навоийнинг аксарият 
ғазалларида ишқ “куйдирувчи”, “ҳалок қилувчи”, “озор етказувчи”, “жонга 
зиён келтирувчи”, “кўнгилга дард солувчи”, “ошиқни расвои олам қилувчи” 
каби сифатлар билан таърифланади. Бундай тавсифларга муносиб кўрилган 
ишқнинг ўзгача муқаддаслик касб этиши, ошиқнинг шунчалик жабру 
ситамлар исканжасида қолишга тайёрлиги, айни истакнинг рўёбга чиқиши 
учун жонини ҳам нисор айлаши шеърхонни мушоҳадага чорлайди. Ҳофиз 
Шерозий 
ғазалиётида 
Навоийда 
кузатилгани 
сингари 
ишқнинг 
қийинчиликларига оид қатор хилма-хил сифатлар билан зийнатлангани 
камроқ кузатилса-да, унинг мушкуллигига бот-бот эътибор қаратилади. 
Салаф шоирнинг соқийга мурожаат билан бошланадиган машҳур ғазалидаги 
матланинг 
“Ки ишқ осон намуд аввал, вале афтод мушкилҳо”
23
(Мазмуни: 
Ишқ аввал осонмасди, лекин мушкиллар дуч келди) мисраси фикримизнинг 
ёрқин далилидир. Навоий покликни ишқнинг асосий мезони сифатида 
бадиий талқин этгани боис бундай фазилатни ҳам ошиқ, ҳам маъшуқ сурату 
сийратида балқиб кўриниши лозимлигини таъкидлайди. Жумладан, шоир 
наздида пок ишқнинг шавқ ўти билан ҳар шўхи раъно юзига боқмоқлик 
нораводир: 
Ҳайф эрур ҳар шўхи раъно юзига чун пок ишқ, 
Шавқ ўтин кел сен доғи бу ишвагарлардин совут [3, 79]. 
23
Ҳофизи Шерозӣ. Куллиёт. Мураттаби китоб ва муаллифи сарсухан Ҷамшед Шанбезода. – Душанбе: 
“Ирфон”, 1983. – С. 31. (Бундан кейин ушбу манбага мурожаат қилинганда қавс ичида шоир номи ва 
саҳифани кўрсатиш билан кифояланамиз – Ҳ.Э.) 

---

19 
Ҳофиз ғазалиётида Навоийдаги “шўхи раъно” тимсолини хотирга 
келтирувчи тимсол сифатида “ҳуснфурӯшон”нинг қўлланганлиги диққатга 
сазовордир: 
Агарчи ҳуснфӯршон ба ҷилва омадаад 
Касе ба ҳусну малоҳат ба ёри мо нарасад [Ҳофиз, 203]. 
Мазмуни: Агар ҳуснфурушлар жилва қилишга киришишса, ҳусну 
малоҳатда ҳеч бири бизнинг ёримизга етолмайди. 
Навоий назмида “куйдирувчи дашт”, “балойи ногаҳ”, “кўнгилга маҳкам 
ўрнашган тикан” сифатида таърифланган ишқнинг Ҳофиз ғазалиётида ҳам 
мушкиллиги эътироф этилиб, “жигарсўз”лигидан баҳс этилиши замирида 
унинг озорсиз бўлмаслигига урғу берилади. Ҳар иккала шоир ғазалиётида 
ҳам ишқнинг поклик асосида вужудга келишига алоҳида эътибор 
қаратилгани боис Навоийдаги “булҳавас”, Ҳофиздаги “сабукборони соҳилҳо” 
сингари тимсоллар ошиқликка, Навоийдаги “ҳар шўхи раъно”, улуғ 
салафдаги “ҳуснфурушон” тимсоллари маъшуқликка муносиб кўрилмайди. 
Бу тимсолларга хос “ишқ” баъзи ўринларда танқидга учраш билан эслаб 
ўтилса, пок ишқ, ишқи комил сингари моҳиятан битта тушунчани англатувчи 
ишқ воситасида инсонни комилликка ундаш ғоялари илгари сурилади. 
Чинакам маъшуқа илоҳ жамолини ўзида мужассам этган мазҳар ҳолида ҳар 
иккала шоирда талқин этилгани учун Навоий ишқнинг зиён эмас, бу зиён 
ичра киришнинг ўзи фойдали эканлигини уқтиради, Ҳофиз эса дили ишқ 
билан тўлган кишининг ўлмаслиги замирида ишқнинг кони фойдалигига 
диққатни қаратади. Инсонни комиллик рутбасида кўриш учун ишқнинг фано 
дарсхонасидаги илм, кимё ва муаллимлиги қиёсланиши ҳар иккала шоир 
ижодида ирфоний маънонинг қабариқ намоён бўлишига замин ҳозирлайди. 
Бобнинг иккинчи фасли (“Ошиқона ғазалиётдаги ишқ мавзуси кўлами 
кенгайишининг таянч ирфоний асослари”) ишқий ғазаллардаги тажаллий, 
тавҳид сингари ирфоний тушунчалар воситасида ишқ мавзуси кўлами 
кенгайишининг қиёсий талқинига бағишланади. Ошиқона ғазалиётнинг янги 
мотивлар билан бойиб, орифона моҳият касб этишида ундаги лирик 
қаҳрамоннинг маъшуқа, борлиқ ва инсон муносабатлари билан алоқадор 
мушоҳадаларининг бадиий талқинига кенг ўрин берилиши энг муҳим омил 
бўлиб хизмат қилади.