Saitxodjayev

2-bob. MARKAZIY OSIYO FALSAFASI VA UNING JAHON MADANIYATIDAGI O‘RNI

1-§. Markaziy Osiyoda dastlabki ijtimoiy-falsafiy g‘oyalar.

Diniy-falsafiy ta’limotlar

Jahon falsafasi tarixida Markaziy Osiyo xalqlari falsafiy tafakkuri o‘ziga xos alohida xususiyatlarga egadir. Uning bu xususiyatlari Yunon, Misr, Hindiston, Xitoy falsafasi singari qadimiyligi bilangina emas, o‘z taraqqiyotida aniq fanlar sohasidagi buyuk tadqiqotlarga asoslanganligi, shuningdek, Markaziy Osiyo ma’naviyatiga kuchli ta’sir ko‘rgazgan diniy-falsafiy g‘oyalardan oziqlanganligi bilan ham belgilanadi. Bulardan tashqari qadimgi zamonlardanoq Markaziy Osiyo bo‘ylab, jumladan hozirgi O‘zbekiston hududidan o‘tgan Buyuk Ipak yo‘llari vositasida kechgan savdo-sotiq va madaniy aloqalar umuman ilm-fan, jumladan falsafa ilmi rivojiga katta hissa qo‘shgan. Xalqimiz falsafiy

tafakkurida o‘z ifodasini topgan bu omillarni o‘rganish, ularni tahlil etish diyorimizda madaniy o‘sish jarayonini, o‘zligimizni yanada teranroq anglashimiz uchun juda muhimdir.

Afsuski, xalqimiz tarixining keyingi bir yarim asrlik davrida bu ishni amalga oshirishning iloji bo‘lmadi. O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikni qo‘lga kiritgandan so‘nggina umuman tariximiz, jumladan madaniyat, ilm-fan, qadriyatlarimiz teran va obyektiv tarzda o‘rganila boshlandi. Mustaqillikning o‘tgan yillari davomida Prezidentimiz I.Karimov tashabbusi va rahnamoligi bilan bu sohada katta ishlar qilindi. Lekin bular hali ishimizning boshlanishi. Oldimizdagi vazifalar ko‘lami esa g‘oyatda keng va sermazmundir. Bu sohadagi izlanishlar, tadqiqotlar, shubhasiz, xalqimiz falsafiy tafakkuri dahosini tobora ravshan- lashtirishga xizmat qiladi.

Qadimgi Turon, jumladan hozirgi O‘zbekiston tuprog‘ida paydo bo‘lgan ilk ijtimoiy-falsafiy g‘oyalarning ildizlari g‘oyatda uzoq tarix tumonati qatlamlariga singib ketgandir. Shuning uchun ham bu tarix ibtidosini aniq-ravshan belgilash g‘oyat qiyin, uni bizgacha yetib kelgan og‘zaki rivoyatlar, uzuq-yuluq yozma yodgorliklar, tarixiy obidalar yordamida bilib olishimiz mumkin.

Qadim davrlardan boshlab Markaziy Osiyo, jumladan hozirgi O‘zbekiston zaminida dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik xalq hayotida muhim o‘rin egallagan. Shunga bog‘liq ravishda sug‘orish inshootlari qurish, tirikchilik uchun zarur mehnat qurollari va asboblari tayyorlash kabi dastlabki bunyodkorlik harakatlari yuzaga kelib rivojlana boshladi. Shu bilan birga dehqonchilik maydonlarini, sug‘oriladigan vodiylarni chetki qabilalar tomonidan tortib olish kabi xurujlariga yo‘l bermaslik, ularga qarshi kurash harakatlari boshlanadi. Bu bilan vatanparvarlik hissiyotining dastlabki kurtaklari yuzaga keladi.

Qadimgi davrning bu va boshqa g‘oya, xilma-xil hayot tarzi o‘sha davr xalq rivoyatlarida, afsonalarda, ertaklarda aks etmasdan qolmasdi, albatta. Shuning uchun ham Markaziy Osiyo ijtimoiy g‘oyalarining ilk namunalari xuddi ana shu qadimiy ertaklar, afsonalar, rivoyatlar, xalq maqollarida ifodalangandir. Bu asarlarda halollik, jasurlik, sadoqat, vatanparvarlik, ozodlik, mustaqillik kabi ijtimoiy g‘oyalar ilgari surilgan. Xalq bu g‘oyalarni e’zozlab, ularga sig‘inadi, ularning jamiyat hayotida tantana qilishga umid bog‘laydi.

O‘sha davrlarda yaratilgan xalq og‘zaki asarlari ichida Tumaris va Shiroq haqidagi dostonlar alohida o‘rinda turadi. «Tumaris» qadimiy

ajdodlarimiz orasida mashhur bo‘lgan qahramon ayollar haqidagi afsonadir. Dostonda ifodalanishicha, Eron shohi Kir O‘rta Osiyoga yovuz niyat bilan bostirib kiradi. O‘rta Osiyo aholisi, ayniqsa Tumaris boshchiligidagi massaget qabilalari Kirga qarshi qattiq kurashib, Kirni jang maydonida halok qiladilar. «Shiroq» afsonasi esa tarixiy voqealar asosida to‘qilgan bo‘lib, unda sak qabilasidan chiqqan otboqar Shiroqning jasorati, tadbirkorligi va erkparvarlik fazilatlari hikoya qilinadi. Shiroq o‘z qabilasi manfaatlarini himoya qilib, yakka o‘zi Eron shohi Doro lashkarlariga qarshi chiqadi, harbiy hiyla bilan Eron qo‘shinlarini chalg‘itib, suvsiz, dasht-sahroga boshlab boradi va halokatga duchor qiladi. O‘zi halok bo‘lsa-da, qabiladoshlarini falokatdan qutqaradi. Yuqoridagi afsonalarning bosh mavzusi vatan manfaatlarini ulug‘lash bo‘lib, vatanparvarlik, bosqinchilarga qarshi kurash, mardlik va jasorat ko‘rsatish ularning g‘oyaviy mazmunini tashkil etadi. Ana shu jihatdan bu dostonlarni jahonga mashhur qadimgi yunonlarning «Iliada» va «Odisseya» afsonalariga qiyoslash mumkin.

To‘g‘ri, yuqorida qayd etilgan ijtimoiy g‘oyalar o‘ta sodda ko‘rinishda va mazmunda namoyon bo‘lgan. Lekin bu g‘oyalar, tushunchalar keyingi davrlar ijtimoiy-falsafiy fikrlar taraqqiyotiga katta hissa qo‘shganlar.

O‘rta Osiyoda, jumladan hozirgi O‘zbekiston zaminida tengi yo‘q ma’naviy boylik-yozuvning paydo bo‘lishi va turli-tuman, katta-kichik dinlarning shakllanib, el orasida tarqala boshlaganligi qadimgi davr ajdodlarimiz ijtimoiy-falsafiy qarashlarining birmuncha rivojlanishiga sabab bo‘ldi. Shubha yo‘qki, bu o‘rinda qadimiy turk O‘rxun-runiy matnlari (yozuvlari) va Zardushtiylik dinining ahamiyati beadaddir. Keyingi yillarda olib borilgan ilmiy-tarixiy tadqiqotlarning xulosalariga ko‘ra zardushtiylik ilk bor hozirgi O‘zbekiston hududida, Xorazm zaminida yuzaga kelgan. Uning din sifatida shakllanishi va mashhur bo‘lishi birnecha asrlarni o‘z ichiga oladi. U urug‘chilik tuzumi hukmronlik qilgan davrlarda shakllanib, O‘rta Osiyo, Ozarbayjon, Eron hamda yaqin va O‘rta Sharq hududlarida tarqala boshlagan. Uning nisbatan kamol topgan davri sosoniylar hukmronligi zamoniga va milodiy VI asrga to‘g‘ri keladi. Bu davrda zardushtiylik kuchayib hukmron din darajasiga ko‘tarildi.

Zardushtiylik, albatta, diniy ta’limotdir. Lekin uning g‘oyalari, ayniqsa uning muqaddas kitobi – «Avesto» da ifodalangan qoida va g‘oyalar Zardushtiylikning sof diniy emas, balki dunyoviy g‘oyalarning, ijtimoiy-falsafiy ma’nolarning ham manbai bo‘lganligidan dalolat

beradilar. Shuning uchun ham «Avesto» ning ikki jihatini: diniy- mifologik va ijtimoiy-falsafiy jihatlarini qayd qilmoq zarur.

«Avesto» ta’limotiga ko‘ra, dunyoda ikkita kuch: yaxshilik va yomonlik kuchlari mavjud bo‘lib, ular bir-birlariga abadiy va murosasiz dushmanlik qilib keladilar. Inson hayotini, uning baxti yoki baxtsizligini ana shu kurashning natijasi belgilab beradi. Ya’ni, kishilar o‘zlarining yaxshi xulqlari, rostgo‘yliklari, mehnatsevarligi bilan yaxshilikka moyilliklarini ko‘rsatishlari va bu harakatlari bilan yovuz kuchlarga qarshi kurashda Ezgu ruhlarga ko‘maklashishlari lozim. Agar kishilar bularning teskarisini qilsalar – yolg‘on gapirsalar, mehnat qilmasalar, insonga nomunosib harakatlar qilsalar, abadul-abad azob-uqubatda qoladilar.

«Avesto»da ta’kidlanishicha, mehnat faqat noz-ne’mat yaratish manbai emas, balki axloqiy yuksaklik, yaxshilik manbaidir. Shu boisdan inson saxovatli bo‘lishi uchun dastavval mehnat qilishi zarur. Ishyoqmaslik esa barcha nuqsonlarning manbaidir. «Avesto» targ‘ib etgan axloq-odob g‘oyalari quyidagi uchlik: Ezgu fikr, Ezgu so‘z, Ezgu amal mezonlari bilan baholanadi.

Yuqoridagilardan ko‘rinadiki, zardushtiylik va uning muqaddas kitobi – «Avesto»diniy aqidalarni tashviq qilish, bilan bir qatorda o‘z davri uchun ilg‘or ijtimoiy-falsafiy g‘oyalarni ham keng targ‘ib qilgan. Bu g‘oyalar orasida kishilarni insof-adolatga da’vat etish, ularni mehnat qilishga undash, rostgo‘y bo‘lish, yolg‘on so‘zlashdan tiyilish, bir so‘z bilan aytganda insonlarni axloq-odobga chaqirish kabilar muhim ahamiyatga egadir. Bu esa oddiy ma’naviy hodisa bo‘lmay, o‘sha davrlarda ijtimoiy-falsafiy fikrlar rivoji holatini belgilovchi mezon hamdir.

II-III asrlariga kelib O‘rta Osiyoda quldorlik tuzumi asta-sekin inqirozga yuz tutib, uning o‘rniga feodal munosabatlari shakllana boshladi. Ana shu davrda zardushtiylik ichida yangi oqim – Moniy ta’limoti yuzaga keldi. Moniy ta’limoti zardushtiylikning yaxshilik va yomonlik ta’limotiga asoslangan bo‘lib, keng xalq ommasi manfaatiga mos kelar edi. Uning ta’limoti keyinchalik mayda sektalarga bo‘linib, o‘z ta’sirini susaytirib yuboradi.

V-VI asrlarda O‘rta Osiyoda feodal siyosati va zulmiga qarshi bo‘lgan yangi diniy-falsafiy, harakat-mazdakizm oqimi vujudga kelgan. Mazdak nomi bilan bog‘liq bo‘lgan bu harakat asosan zardushtiylikning yaxshilik va yomonlik o‘rtasidagi kurash g‘oyasiga asoslansa-da, u zardushtilikning hukmronlik roliga qarshi chiqdi. Mazdakiylar jamiyatda

hammaning barcha sohada tengligini targ‘ib qildilar, natijada Mazdak ta’limoti xalq ommasi ichida keng tarqaldi. Mazdak ta’limoti, shuningdek, xalqning tashqi bosqinchlarga qarshi mustaqillik uchun kurashga katta ta’sir ko‘rsatdi.