Saitxodjayev

materiyaning miqyosiy-struktura darajalari. Bu moddiy sistemalarning bir-biridan mazkur sistemada hukmronlik qiluvchi fundamental kuchlar bilan farq qiluvchi darajalardir. Ular: mikrodunyo, makrodunyo va megadunyolarga bo‘linadi.

Mikrodunyoda kuchli va kuchsiz yadroviy o‘zaro ta’sir kuchlari hukmronlik qiladi. Bu kuchlarning ta’sir doirasi atom yadrosi va atom

o‘lchovi bilan chegaralangandir. Kuchli yadroviy o‘zaro ta’sirlar atom yadrosining tarkibiy qismlari bo‘lgan proton va neytronlarning yaxlitligini, kuchsiz yadroviy o‘zaro ta’sirlar atom strukturasining yaxlitligini ta’minlaydi. Bu kuchlar tufayli mikrodunyo o‘zining strukturaviy yaxlitiligini saqlaydi. Makrodunyoning strukturaviy yaxlitligi esa elektromagnit o‘zaro ta’sirlari bilan saqlanadi.

Elektromagnit o‘zaro ta’sir kuchlari atomlar va molekular brikmalarning, moddiy jismlarning strukturaviy yaxlitligini ta’minlaydi. Shu kuch tufayli yerda hayot mavjud, yorug‘lik mavjud. Megadunyo – gravitatsion o‘zaro ta’sirlar kuchi bilan chegaralangan eng katta moddiy obyekt, ya’ni koinot. Yer shari va uning atrofida oyning aylanishi, sayyoralarning quyosh atrofida aylanishini ta’minlovchi, Gallaktikaning muayyan tuzilishga egaligiga, butun koinotning fazo-vaqt strukturasi tartibining mavjudligiga gravitatsion o‘zaro ta’sir kuchlari mas’uldir. Bu kuchlar bo‘lmaganda edi, dunyodagi hozirgi tartib va munosabatlar ham bo‘lmagan, mikro-, makro- va megadunyolar ham shakllanmagan bo‘lar edi.

Fandagi mavjud talqinga ko‘ra materiya yana modda va maydon ko‘rinishlarga ham bo‘linadi. Obyektiv reallikning koinot qa’ridan tortib to elementar zarrachalar va antizarrachalargacha (elektronlar, pozitronlar, protonlar, antiprotonlar, neytronlar va hokazo) materiyaning moddasimon ko‘rinishiga ega. Materiyaning nomoddasimon maydon ko‘rinishiga turli xil fizik (elektromagnit, gravitatsion) maydon va nurlanishlar kiradi. Modda bilan antimodda to‘qnashganda materiyaning annigiliyatsiya (lot. annihilation – hech nimaga aylanishi) hodisasi sodir bo‘ladi, ya’ni materiya moddasimon ko‘rinishdan nomodda ko‘rinishiga

• 
  maydon va nurlanishga aylanadi. Fizik vakuumdagi elektromagnit maydonini muayyan intensivlikdagi nurlanishlar bilan hujum qilinganda mazkur vakuumda zarracha va antizarrachalar hosil bo‘ladi, ya’ni materiyaning maydon ko‘rinishi modda ko‘rinishiga aylanadi.
  

Ikkinchi savolga xulosa qilib shuni aytish lozimki materiya obyektiv reallikni ifodalovchi moddiy obyektlarga xos eng umumiy tushuncha, falsafiy kategoriya bo‘lib, olamda mavjud bo‘lgan konkret moddiy obyektlar materiyaning muayyan konkret ko‘rinishlari sifatida namoyon bo‘ladi. Yuqorida guvoh bo‘lganimizdek, hozirgi zamon fani materiyani o‘rganishda tizimli yondashib uni strukturaviy daraja va muayyan ko‘rinishlarga ega bo‘lgan turlarga qarab tasniflaydi.

3.