Saitxodjayev

§. O‘rta asrlar va yangi davr Yevropa falsafasi

Yevropada Qadimgi Yunon va Rimdan o‘rta asrlar falsafasigacha, ya’ni miloddan oldingi I asrdan milodning XIV asrigacha, bir yarim ming yil davomida bir qancha oqimlar paydo bo‘ldi va amal qildi. Bu davr falsafasida ikki xil jarayonni ko‘rish mumkin: 1) Xristianlikning shakllanib davlat dini va mafkurasiga aylanishi; 2) o‘rta asrlarga kelib inkvizitsiyaning ustuvor yo‘nalishiga aylanishi.

Falsafada skeptitsizm, agnostitsizm, neoplatonizm kabi idealistik oqimlar rivojlana boshladi. Feodolizm va cherkovning rasmiy dunyoqarashi sifatida teologiya va sxolastik falsafa o‘rta asr davomida hukmronlik qildi.

Skeptitsizm – yunoncha razm solib qarovchi, tanqid qiluvchi degan ma’noni anglatadi. Falsafiy ma’noda obyektiv haqiqatga erishish mumkinligiga shubha bilan qarovchi ta’limot.

Agnostitsizm – moddiy olamni bilish mumkinligini inkor etuvchi yo‘nalish. Uning asoschilari ingliz faylasufi D.Yum va nemis faylasufi I.Kant hisoblanadi.

Neoplatonizm – III–IV asrlarda Rim imperiyasida bo‘lgan diniy- mistik falsafiy oqim bo‘lib, Aflotunning g‘oyalar dunyosi haqidagi ta’limotni rivojlantiradi. Teologiya – ilohiyot va xudo haqidagi ta’limotdir. Sxolastika – lotincha (maktab ma’nosini anglatadi) xristian dinini himoya qiluvchi falsafiy yo‘nalish.

Patristika – II-VIII asrlardagi xristian mutafakkirlarining diniy- falsafiy va siyosiy-sotsiologik doktrinasini ifodalovchi tushunchadir.

Feodalizm sxolastik falsafasida ikki asosiy oqim – ilg‘or diniga qarshi nominalizm va dinni himoya qiluvchi realizm o‘rtasida keskin kurash davom etdi. Bu 2 oqim o‘rtasidagi kurashning asosiy masalasi – umumiy tushunchalar «Universaliyalar»ning mohiyati masalasi edi. Realizm vakillari Ansel’m Kenterberinskiy (1033-1109), Ioan Erugen Skot (815-877), Foma Akvinskiy (1225-1274). Ular fikricha, umumiy tushunchalar – «uniyersaliyalar» real mavjud bo‘lib, ular mustaqil g‘oyaviy mohiyat sifatida predmetlarga, kishilarga nisbatan birlamchidir. Moddiy olamning predmetlari esa ikkilamchi, umumiy tushunchalarning shakliy ifodasidir deb ta’kidlashadi.

O‘rta asr diniy sxolastik falsafasining eng ko‘zga ko‘ringan vakillaridan biri F.Akvinskiy edi. U shaklni birlamchi, boshlang‘ich va faol ijod kuchi deb, moddiy predmetlarni esa, uning ijodiy mahsuli va passiv kuch deb ta’kidlaydi. Akvinskiy ta’limoticha, dunyoda turli shakllar bor, jon ham shu shakllardan biridir, shakllarning shakli esa – xudodir. Uningcha, jon birlamchi va o‘lmas bo‘lib, tana esa jondan ajralish bilan halok bo‘ladi.

F.Akvinskiy umumiy tushuncha masalasida aqlni ikkiga bo‘ladi: 1) tabiatdan tashqari aql yoki «xudo aqli»; 2) tabiiy aql yoki kishi aqli.

«Xudo aqli»dagi umumiy tushunchani birlamchi, tabiiy aqlni esa ikkilamchi deb biladi.

Nominalizm vakillari: Ioan Rosselin (1265-1318), Duns Skott (1266-1308), Uilyam Okkam (1285-1349). Ularning fikricha, tabiatdagi yakka-yakka predmet, hodisalar ularning xususiyatlari real va obyektiv ravishda mavjuddir, umumiy tushunchalar esa ikkilamchi, predmet- larning nomi tabiat va undagi predmetlar bo‘lmaganida edi, ularning umumiy, muhim tomonlarining in’ikosi bo‘lgan tushunchalar ham bo‘lmagan bo‘lur edi.

Realizm vakillarining falsafiy qarashlari idealizmga yaqin bo‘lsa, nominalizm tarafdorlarining qarashlari esa materializmga yaqindir.