Sahna nutqi fanini oʻqitishda pedagogik yondashuvning ahamiyati

---

SAHNA NUTQI FANINI OʻQITISHDA PEDAGOGIK YONDASHUVNING 
AHAMIYATI 
Aydos Jangabayevich Utepbergenov 
Oʻzbekiston davlat sanʼat va madaniyat institutining Nukus filiali 
 
Annotatsiya: 
Ushbu maqolada sahna soʻzi fanini oʻqitishda pedagogik 
mahoratning tarbiyaviy xususiyatlari haqida fikr yuritilgan. Aktyorlik mahoratida 
obraz yaratishda pedagogik yondoshuvning ahamiyati katta hisoblanadi. 
Kalit soʻzlar:
sahna nutqi, pedagogika, mahorat, obraz, nutq, ovoz, nazariya. 
 
THE IMPORTANCE OF PEDAGOGICAL APPROACH IN TEACHING 
STAGE SPEECH 
Aydos Jangabayevich Utepbergenov 
Nukus branch of Uzbekistan State Institute Arts and Culture 
 
Abstract:
This article discusses the educational features of pedagogical skills in 
the teaching of stage speech. The importance of a pedagogical approach in creating 
an image in acting is great. 
Keywords:
stage speech, pedagogy, skill, image, speech, sound, theory. 
Aktyorlik mahorati uchun moʻljallangan fanlarni pedagogik usullardan 
foydalanish orqali dars oʻtish yaxshi natija beradi. Shu nuqtayi nazardan kelib 
chiqqan holda, sahna nutqi fan dasturida ilgari surilgan talablarga muvofiq 
zamonaviy interfaol metodlardan foydalanish zarur. Sahna nutqi fanini mukkamal 
oʻrgatishdan maqsadi - aktyorlik mahoratining pedagogik tarbiya nazariyasi, nazariy-
metodologik asoslarini ochib berish, boʻlajak aktyorlardan kasbiy bilim va 
ko’nikmalarrini oshirish, chuqur oʻzlashtirilishiga erishish, talabalarga pedagogik 
faoliyatni muvaffaqiyatli tashkil eta olish va malakalarini shakllantirishdan iborat. 
Aktyorning vazifasi sahnaviy obraz yaratishdan iborat. Har bir sahnaviy 
qahramonning o‘ziga xos fikrlash va mushohada qilish yo‘llari, uning dunyoqarashi 
va jamiyatdagi o‘ngiga, ma’lumoti, madaniyat darajasiga, shuningdek, xarakteri kabi 
xususiyatlariga bog‘liqdir. Qahramonning keng mushohadaga ega bo‘lishi, o‘z 
navbatida, aktyorning til va talaffuzi, nutqining temporitmi va ohangi asosidagi 
nutqiy manerasida o‘z ifodasini topadi. Teatr maktablaridagi sahna nutqi 
mashg‘ulotlarida talabalar uzoq vaqt esda qoladigan yorqin sahnaviy obrazlar 
yaratish uchun obrazli fikrlash va gapirish yo‘llarini egallab, o‘zlarining mahorat 
darajalarini kundan kun orttirib borishlari kerak. 
“Oriental Art and Culture” Scientific-Methodical Journal - Volume 2 Issue 2 / September 2021
ISSN 2181-063X
12
http://oac.dsmi-qf.uz

---

Shuning uchun u yoki bu material ustida ishlaganda maqsadga muvofiq 
keladigan shunday materialni tanlash lozimki, u dialog va monologga o‘tish uchun 
ma’lum bir pog‘ona, bosqich vazifasini o‘tasin. Shu ma’noda birinchi shaxs nomidan 
hikoya qilish eng maqbul, maqsadga muvofiq usul hisoblanadi [1:5]. 
Lekin, obraz yaratish oson ish emas. Murakkab va doimo rivojlanish, ijodiy 
taraqqiyotni talab qiladigan jarayon. Bu jarayonda talalabalar bilan pedagoglar 
natijali ishlash tizimini shakllantirishi zarur. 
Obraz yaratish jarayonida juda ko‘p obyektiv va subyekyiv omillar katta 
ahamiyatga ega bo‘ladi. Sahna obrazning asosini badiiy so‘z, ya’ni badiiy adabiyot 
mahsuli bo‘lgan drama, fojia, komediya matni pyesani tashkil etadi. Badiiy obraz 
yaratish muammosi ham san’at qonunlari nuqtai nazaridan faqat nazariy ahamiyat 
kasb etibgina qolmay, balki amaliy ahamiyatga ham egadir [2:3].
Shu sababli amaliy ishlarni tashkil etishda pedagog zimmasiga kata ma‘suliyat 
yuklanadi. Talabaning dars davomida ko‘zga tashlanmagan kamchiliklarini amaliyot 
davomida ham ilg‘ab olish mumkin bo‘ladi. 
Aktyor о‘z ishi jarayonida syujetni, xarakterni tahlil qiladi. Muallifni о‘rganadi, 
g‘oyaviy maqsadini aniqlaydi. Xarakter talqinida atrof tabiatni bir - birga 
munosabatini aniqlaydi, qahramonning ichki dunyosiga kirib boradi. Sо‘z mohiyati 
(harakati)ni ochish jarayoni ikkala san’at turida bir xil uslubda kechadi. Sо‘z harakati 
jarayoninni aktyor spektaklni tayyorlash jarayonida о‘taydi. voqeani aniqlash ham 
aktyorni, sо‘z ustasi - (ijrochi)ning ijodiy jarayoni markazida turadi. Ana shu birlik 
teatr san’ati uslubiyotining, umumiyligini kо‘rsatadi. “Sahna nutqi” mashgulotlarida 
badiiy sо‘z, faqat nutqiy ifodaviylikni о‘rganuvchi vositagina bо‘lmay, u kо‘rishni, 
fikrlashni, munosabat bildirishni, baholashni, g’oya bilan qiziqishni, mavzuni 
aniqlashni, hikoyadagi oliy maqsadni tushunishni ham о‘rgatadi. 
Yutuqning asosi aktyorlik mahorati bilan sahna nutqi uslubining birligidadir. 
Spektakldagi sо‘z harakati bilan badiiy sо‘z ijrosidagi umumiylik sahna nutqini 
о‘rganish uslubining ham asosini tashkil etadi. Sahna nutqi darslarida hikoya, she’r 
matnlaridan foydalaniladi. Sо‘z ustida ishlanganda rolni yoki hikoyani о‘qibgina 
qolmay, sо‘z harakatiga erishish muhim sanaladi. Mashgulotlarda adabiy asar 
mohiyatidan kelib chiquvchi aktyor psixotexnikasi unsurlari ham tarbiyalanadi [3:5]. 
Talabani aktyor sifatida shakllantirish, rivojlantirish yuksak natijaga erishtirish 
vazifasi pedagogning mehnat mahsulidir. Jamiyatimizda pedagoglarga bo‘lgan 
hurmat va ehtiromning yuqori ekanligi ham o‘z-o‘zidan emas. Aktyorni teatr 
mutaxassis sifatida xalqqa tanitgani bilan, uni pedagog tarbiyalab teatrga mutaxassis 
qilib shakllantiradi. 
Pedagoglik faoliyati jamiyatdagi funksiyalari boʻyicha va kasbiy sifat 
xususiyatlariga qarab hamda psixologik tomonlar boʻyicha yozuvchi, artist va 
“Oriental Art and Culture” Scientific-Methodical Journal - Volume 2 Issue 2 / September 2021
ISSN 2181-063X
13
http://oac.dsmi-qf.uz

---

olimlarga tomoniga yaqin. Pedagog mehnatining xususiyatlari tabiatning eng buyuk 
in’omi boʻlgan insonni o’qitish va tarbiyalash uchun moʻljallangan: 
1.
Pedagogning mehnat faoliyati oʻsib kelayotgan yoshlarning insoniy 
xususiyatlarini shakllantirishdan iborat. 
2.
Pedagog faoliyatidagi mehnatning o’ziga xos xususiyati shundan iboratki, 
unda mehnat predmeti boʻlib xazrati inson hisoblanadi. 
3.
Pedagogik mehnat unga har tomonlama ta’sir etuvchi omillarni boshqaruvchi 
shaxsga boʻlgan ta’siridan iborat. 
Bu mehnatda talabaga ta’sir etuvchi qurol boʻlib oʻqituvchining shaxsi - uning 
bilimi, mahorati, sezgirligi va erkinligidir. Pedagogik jarayonning maqsadi, nafaqat 
talabani tarbiyalash, oʻqitishni tashkil qilishdan iborat boʻlmay, uning oʻqitish 
uslublarini va ulardagi barcha munosabatlar tizimini aniqlashdan iborat [4: 96]. 
Y.A.Klimov taklif etgan tasnifga koʻra pedagoglik kasbi faoliyat predmeti 
boshqa bir inson boʻlgan kasblar, yaʼni “inson - inson” tipidagi kasblar guruhiga 
kiradi. Pedagogik faoliyat burch va masʼuliyat hissi oʻta yuqori boʻlganligi bilan 
xarakterlanadi. Pedagogik faoliyatning “inson - inson” tipidagi boshqa faoliyat 
turlaridan farqli tomoni shundaki, u bir vaqtning oʻzida ham qayta oʻzgartiruvchi, 
ham boshqaruvchi kasb boʻlib hisoblanadi. 
Pedagog bir paytning oʻzida ham shaxsning shakllanishi va qayta oʻzgarishiga 
koʻmaklashishi, ham uning aqliy, hissiy va jismoniy rivojlanish, shakllanish 
jarayonini boshqarishi kerak. [5:9]. 
Insoning nutqiy faoliyati uch shaklda namoyon bo‘ladi. Ular: so‘zlash, mutolaa 
va eshitish. So‘zlash - so‘zlovchining ma’lumot, maslahat berishi, buyurishi, o‘ziga 
noma’lum narsalar haqida so‘rashi anglashiladi. So‘zlaganda so‘zlovchinnng ilmi, 
madaniyati, axloqi, odobi yuzaga chiqadi. So‘zlash monologik va dnalogik 
ko‘rinishda bo‘lishi mumkin. Monologik nutqda bir kishining mulohazalari qarshi 
savollarsiz yoki javoblarsiz yuzaga chiqadi, suhbatdosh tomonidan bo‘linmaydi. 
Dialogik nutqda muloqot qiluvchi shaxslar navbat bilan goh tinglovchi, goh 
so‘zlovchi bo‘lib turadi.
Mutolaa o‘quvchining yozma nutq orqali asar muallifi, obrazlari bilan 
muloqotidir. Mutolaa tufayli o‘quvchi yozma nutqda aks etgan voqea-hodisalardan 
xabardor bo‘ladi, ular ta’sirida xulqida qandaydir o‘zgarish paydo bo‘ladi. Mutolaa 
ma’lumot olishning eng muhim yo‘lidir. Kishi o‘qish orqali ma’naviy yetuklikka 
erisha boradi. Mutolaa oddiy o‘qish va ilmiy o‘qish (muhim narsalarning tagiga 
chizib o‘qish, parchalar ko‘chirib olish, qisqa konspekt olish, asar ustnda mulohaza 
qilib o‘qish) dan iborat. 
Oddiy o‘qiganda o‘quvchi uchun yozma nutq mazmuni bilan tanishuvning o‘zi 
maqsad qilib qo‘yiladi. 
“Oriental Art and Culture” Scientific-Methodical Journal - Volume 2 Issue 2 / September 2021
ISSN 2181-063X
14
http://oac.dsmi-qf.uz

---

Ilmiy o‘qishda o‘quvchi asarni tahlil qilishni, undan boshqa biror maqsad uchun 
foydalanishni, uning mazmunini qayta bayon qnlish kabilarni maqsad qilib qo‘yadi. 
Eshitish - boshqalarni tinglash, ularning fikrlariga munosabat bildirish sanaladi. 
Zamonaviy psixologiya yaxshi tinglovchi (eshituvchi) bo‘lish muloqot jarayonining 
muvaffaqiyatini ta’minlovchi asosiy omil sanaladi. Sharq mutafakkirlari o‘z 
asarlarida til va nutqning ahamiyatini yoritishga alohida e’tibor qaratgan. Ayni 
o‘rinda ularning qarashlaridan namunalar keltiriladi: Kayqovus (1082-1083-yillar; 
«Qobusnoma» asar): ... Yaxshi so‘zlashga o‘rgan va muloyim so‘zlashdan boshqa 
narsani odat qilma, negaki qanday so‘zni gapirishni istasang, til shuni gapiradi. 
So‘zni o‘z joyida so‘zla, joyida aytilmagan so‘z, agar u yaxshi so‘z bo‘lsa ham 
yomon ko‘rinadi.
Xalq oldida gapirganda so‘zing go‘zal bo‘lsin, bu so‘zni xalq qabul qilsin. 
Xaloyiq sening so‘z bilan baland darajaga erishganingni bilsin, chunki kishining 
martabasini so‘z orqali biladilar, ... kar kishining ahvoli o‘z so‘zi ostida yashiringan 
bo‘ladi [6:48]. 
Sahna nutqi fanini chuqur oʻrganishda va aniq maqsadga erishish uchun 
mutafakkirlarining qarashlaridan koʻproq foydalanish yaxshi natija beradi. Chunki, 
bizning olim-u ziyoparvar mutaffakirlarimizning asarlari ma’naviy yetuk bo’lishi 
bilan birga yetuk adabiy salohiyatga ham egadir. Albatta, hamma pedagogikaning 
asosi xalq pedagogikasi negizida tashkil qilinadi. Sahna nutqini mukammal oʻrganish 
talabaga emas, ko’piroq pedagoga bogʻliqdir. Chunki, talaba meva boʻlsa, daraxt 
pedagog hisoblanadi. Sahna nutqi fanini o’qitishda pedagogik yondashuv har 
tamonlama mukamallikka erishishga yordam beradi.