Safin m. G., Rajabov a. I. Va ro‘ziyev yu. S

To‘qima  suyuqliklarida  osmotik bosimni  aniqlash. 
Osmotik  bosim  deb  suvda  erigan  moddalarning  bildiradigan  bosimiga 
aytiladi.  Eritmada  erigan  moddaning  konsentrasiyasi  qancha  yuqori 
bo‘lsa, uning osmotik bosimi ham shuncha  yuqori bo‘ladi. 
 
Tirik  organizmlarda  qon,  limfa  va  to‘qima  suyuqligini  osmotik 
bosimi  hayotiy  jarayonlarning  kechishi,  modda  va  energiyaning 
almashinuvida  muhim  ahamiyatga  ega  bo‘ladi.  Hujayrani  o‘rab  turgan 
suyuqlik,  qon,  limfadagi  osmotik  bosimni  juda  ham  oz  miqdorda 
o‘zgarishi  ham  organizmdagi  suv  almashinuvini  birdan  izdan 
chiqishiga  olib  keladi.  Buni  qon  eritrositlarini  qon  plazmasidagi 
osmotik  bosimdan  yuqoriroq  osmotik bosimli  NaCI eritmasi muhitiga 
o‘tkazilganda  hajmining  kamayishi  va  bujmayishi  kuzatilishi  orqali 
namoyish  qilsa bo‘ladi. 
 
Aksincha  shu  eritrositlarning  osmotik  bosimi  kamroq  bo‘lgan 
NaCI  eritmasi  muhitiga  ko‘chirilsa,  ular  shishib  ketib  hajmi 
yiriklashadi  va oqibat natijada  yorilib ketadi. 
 
Osmotik  bosim  ko‘rsatkichi  suvda  erigan  molekulalar  yoki 
ionlarning  miqdoriga  bog‘liq  bo‘lib,  ularning  katta-kichikligi  va 
massasiga  bog‘liq  emas.  Shu  sababli  ko‘p  miqdorda  yirik  molekulali 
moddalar,  masalan,  oqsillar  yoki  polisaxaridlar  bo‘lgan  eritmani 
osmotik  bosimi  kamroq    konsentrasiyadagi  anorganik  tuzlar  masalan, 
NaCI  bo‘lgan eritmanikidan  pastroq bo‘ladi.   

---

 
7 
 
Evolyusiya  jarayonida  (hayotning  chuchik  suvdan  va  quruqlikka 
ko‘chishi)  natijasida  tanani  osmotik  bosimini  doimiy  ravishda  tutib 
turish zarurati paydo  bo‘ldi.   
 
Odatda,  doimiy  osmotik  bosimga  ega  bo‘lgan  muhitda  faqat 
(dengiz  suvi  sharoitida)    yashashga  moslashgan  organizmlar 
stenogalin,  har  xil  osmotik  bosimli  muhitda  yashashga  moslashganlar 
(dengiz  suvi  va  chuchuk  suv)  ni  esa  yevrigalin  organizmlar  deb 
yuritiladi. 
 
Sut  emizuvchilar  va  odamlarning  qonini  osmotik  bosimi 
nisbatan  doimiy  bo‘ladi.  Bu  holat  ko‘pdan–ko‘p  tajribalar  asosida 
isbotlangan.  Shunday  tajriba  o‘tkazilganki,  bunda  otning  venasi  orqali 
uning  organizmga  7  l  5%  Na
2
SO
4
  eritmasi  yuborilgan.  Hisoblarga 
ko‘ra  bu  konsentrasiyadagi  Na
2
SO
4
  qon  plazmasini  osmotik  bosimini 
2  marta  oshirib  yuborishi  lozim  edi.  Tajriba  shuni  ko‘rsatdiki  10 
minutdan  so‘ng  qon  plazmasining  osmotik  bosimi  me‘yor  chegarasiga 
qaytsa,  2  soatdan  so‘ng  esa  tomoman  me‘yorda  bo‘lar  ekan.  Buni  shu 
darajada    tez  me‘yorlashuvi  tuzning  ko‘p  miqdorda  siydik,  suyuq axlat 
va  so‘lak  orqali  chiqarilishi  tufayli  yuz  berar  ekan.  Bunda  ajratmalar 
tarkibida  faqat  sulfatlargina  bo‘lib  qolmasdan  xloridlar  va  karbonatlar 
ham 
bo‘lishi 
hamda 
qon 
plazmasidagi 
osmotik 
bosim 
me‘yorlashgandan  keyin  ham  uning  tarkibida  sulfatlar  qolishini 
kuzatildi. 
Erigan  modda  zarrachalari  eritma  temperaturasida  gaz  holatida 
bo‗lib  eritma  hajmiga  barobar  hajmni  egallasa  edi,  bu  gazning  bosimi 
eritmaning  osmotik  bosimiga  barobar  bo‗lar  edi.  O‗ta  suyultirilgan 
eritmalarning  osmotik  bosimi  erigan  moddaning  konsentratsiyasi  va 
absolut (mutloq) temperaturaga  to‗g‗ri proporsional bo‗ladi,  ya‗ni: 
 
R=cRT