Sabirova rixsi abdukadirovna yuldashev nosirjon muxam edjanovich

10.6-rasm,
Vabo bilan kasallangan ayol (o4ngda)
Oshqozon osti bezi o‘sma kasalligining ayrim turlarida pankreatik 
vaboga o‘xshash sindrom kuzatiiadi. Ko‘p miqdorda pankreatik
2 9 5

---

shira ajralishi natijasida kuchli degidratatsiya rivojlanadi. Bunda 
pankreatik shirani asosan suv va elektrolitlar tashkil qilib, fermentlar 
miqdori esa ju d a kam bodadi.
10.4. Kislota-asos m uvozanatini boshqarishda buyraklarning 
roli
Hujayra ichi suyuqligining pH qiymati m a’ lum chegara 
doirasida, masalan, próstata bezi va lizosomalarda 4,5 dan boshlab, 
osteoblastlarda 8,5 gacha oraliqda farqlanishi mumkin. Oshqozon 
shirasining pH ko‘ rsatkichi 1,5-2,0 ga teng, oshqozon shilliq 
qavatidagi parietal hujayralam ing xlorid kislotasi sintezlanadigan 
qism larida ham pH ko‘rsatkichi shu qiym atga yaqin bo‘ ladi. 
Hujayraiararo suyuqlik pH ko‘rsatkichi esa 7,36-7,44 chegarasida 
bo‘ lib, bunda pH doim iyligi hujayra tashqi suyuqligining bufer 
tizim i, 
o‘pka 
ventilyatsiyasi 
va 
buyraklarda 
kislotalaming 
ajralish tezligini o'zgartirish bilan ta’minlanadi. Hujayra tashqi 
suyuqligining asosiy buferi karbonat kislota sistemasi hisoblanadi. 
Bu sistema suvli muhitda ham tez muvozanatga keladi, organizmda 
esa karboangidraza fermenti bu jarayonni yanada tezlashtiradi: 
HCO; + H+ H ,C 0 3 ~ H20 + co2
Karboangidraza eritrotsitlarda, buyrak, jig a r va boshqa to‘qima- 
larda mavjud.
pH qiymati [H C 03’]/[C 02] nisbati bilan aniqlanadi. pH 7,4 
boMganda u 20:1 ga teng; bu nisbatning pasayishi atsidoz, ortishi 
alkalozni bildiradi. M a’ lum miqdordagi kislota va ishqorlar karbonat 
kislota sistemasi bilan bogdanganida, bu sistemaning buler sig ‘ imi 
hisobiga pH qiym ati o‘zgarm ay qoladi (kompensatsiyalangan atsidoz 
va alkaloz).
[H C 03’]/[C 0J nisbati H C 03’ va/yoki COn hisobiga ortishi yoki 
kam ayishi mumkin. COA ning qondagi konsentratsiyasi uning 
o‘pkalar orqali ajralish tezligi bilan bog‘ liq. Shu sababli nafas 
funksiyasi buzilganda hujayra tashqi suyuqligining pH qiymati 
ham o‘zgaradi (nafas atsidozi yoki alkalozi). HCO/ konsentratsiyasi 
metabolik buzilishlar natijasida, masalan, keton tanachalar miqdori 
ortganda o‘zgaradi (metabolik atsidoz).
Buyraklar kislota-asos muvozanatini Hning ajralish tezligini o
2 9 6

---

zgartirish orqali boshqaradi. Siydikning pH ko‘ rsatkichi 4,6 dan 8,0 
gacha oraliqda o‘zgarishi mumkin, y a ’ni maksimal darajada kislotali 
muhitga ega bo Igan siydikdagi H+ konsentratsiyasi maksimal 
daiajada ishqoiiy muhitga ega b o ig a n siydikdagiga nisbatan 1000 
martadan ham ortiqroq bodadi. Vodorod ionlari yoki NH’( tarkibida, 
yoki dissotsiatsiyalanm agan kislotalar, masalan, atsetosirka kislotasi 
tarkibida ajraladi.
Bundan tashqari, buyrak hujayralari qonga qo‘ shimcha H C 03’ 
ionlarini yetkazib beradi, bu ionlar metabolitlarning oksidlanishi 
jarayonida ajraladigan CO.dan hosil bo‘ ladi:
Keyin H (kislota) nefron hujayralaridan kanalchalar bo‘shlig‘ iga 
Na bilan antiport usulida chiqarilib, siydik bilan ajraladi. H C 03’ 
(asos) esa buyiak hujayralaridan qonga N aH C 03 ko‘rinishida o‘tadi 
va qonning kislotaliligini pasaytiradi (10.7-rasm).
10.7-rasm.
Buyraklarda metabolitlar oksidlanishi hisobiga 
atsidoz kompensatsiyasi
Bu mexanizm atsidoz kompensatsiyasining asosiy mexaniz- 
midir. Odatda, siydik pH muhiti kislotali bo‘ ladi (pH 5,5-6,5). 
Hayvon oziqa mahsulotlari o‘zida fosfatlami tutgani uchun kislotali 
xarakterga ega bo‘ ladi, go‘ sht mahsulotlarini iste’mol qilish siydik
■ 
iNcirun Kanaiun
Veno
2
qon ■ 
. . 
,