Sabirova rixsi abdukadirovna yuldashev nosirjon muxam edjanovich

7.1. Azot balansi
Azot balansi - ovqat bilan birga tushgan azot miqdori bilan 
organizmdan chiqarib turiladigan (asosan, mochevina tarkibida) 
azot miqdori o ‘rtasidagi farq. Katta yoshdagi sog‘lom odamda 
ovqat normada boMganida azot niuvozanati qaror topadi, y a’ni 
organizmdan chiqariladigan azot miqdori unga tushadigan azot
180

---

miqdoriga teng bo‘ladi. Organizm o ‘sayotgan davrda shuningdek, 
holdan toydiradigan kasalliklardan sog’ayib kelinayotgan paytda 
organizmga tushib turadigandan ko‘ra kamroq azot chiqarib turiladi. 
Bu musbat azot balansidir. Odam qariganda, och qolganda va holdan 
toydiradigan kasalliklar avjida, oqsilsiz parhezda azot tushganidan 
ko‘proq chiqib turadi. Bu manfiy azot balansidir.
Kaloriyalaming soni jihatidan yetarli bo‘lgan ratsionda azot 
muvozanatini saqlash uchun zarur oqsillarning eng kam miqdori 
30- 50 g/sut ni tashkil etadi. Ammo bu miqdor salomatlik va ish 
qobiliyati uchun zarur optimumni ta ’minlab bermaydi.
Iste’mol qilinadigan oqsil m e’yori. Azot muvozanatiga erishish, 
inson salomatligini saqlash va uning yuqori ishlash qobiliyatini 
ta’minlash uchun ovqatlanishda oqsil normasini aniqlash lozim. 
Chunonchi, katta yoshdagi aqliy mehnat bilan shug‘ullanuvchi va 
o ‘rtacha jism oniy faoliyati bor odamda energetik sarflanish 12000 
kJ b o isa , sutkasiga 100 - 120 g oqsil iste’mol qilish kerak. Mehnat 
sharoiti o ‘zgarganda va energetik sarflanish yuqori bo‘lsa, ushbu 
m e’yor har bir 2100 kJ hisobiga 10 g ga ortadi. O g‘ir jism oniy ish 
bajaruvchi ishchilar sutkada 130 - 150 g oqsil iste’mol qilishi lozim. 
Homiladorlik va laktatsiya paytida, shuningdek, ayrim patologik 
holatlarda (organizm siydik yoki astsit suyuqligi, ekssudatlar bilan 
oqsil yo‘qotsa, masalan: nefritlarda, og‘ir infeksion kasalliklarda, 
kuyganda, jarohatlanganda va h.k.) oqsilga bo‘lgan ehtiyoj keskin 
oshadi.
Yosh bolalarning oqsilga b o ig a n ehtiyoji birinchi navbatda 
ularning yoshi va tana og‘irligi bilan aniqlanadi. Tananing har 
bir kg og‘irligiga 1,5 g oqsil ko‘payib borishi lozimdir (Rubner 
koeffitsiyenti). G o‘dak bolalar sutkada 55 - 72 g oqsil qabul qilishi 
zarur. Yoshi ulg‘ayishi bilan (12-15 yoshgacha) oqsilning ushbu 
normasi katta yoshdagi odamning m e’yorigacha oshadi.
Oqsilga bo‘lgan ehtiyoj maTum darajada sutkalik ratsionning 
kaloriyaligiga harn bog‘ liqdir. Ovqatlanish kaloriyasi yetarli bo‘ Imasa, 
oqsillar birinchi navbatda organizmning energetik ehtiyojlarini 
qondirish uchun sarflanib. anabolik jarayonlarda foydalanilmaydi.
Oqsillarning biologik qiymati. Organizmni oqsil almashinuvining 
holati faqat ovqat bilan qabul qilinadigan oqsil miqdoriga bogMiq 
bo‘lmay, balki uning tarkibiga ham bog’liqdir. Xihna-xil oqsillar
181

---

turlicha biologik qiym atga egadir. Shunga ko‘ra organizmning plastik 
ehtiyojlarini qondirish uchun turli xil ovqat oqsillarini iste’mol qilish 
lozim. Iste’mol qilinadigan ovqat oqsilining aminokislota tarkibi tana 
oqsillarining aminokislota tarkibiga qanchalik yaqin bo‘lsa, bunday 
oqsillarning biologik qiym ati shunchalik yuqoridir. Ammo ovqat 
oqsilining o'zlashtirilishi darajasi oshqozon-ichak yo‘li termentlari 
ta ’sirida uning parchalanishiga bogiiqdir. Qator oqsil moddalari, 
masalan: jun, sochlar va boshqalar. tana oqsillarining aminokislota 
tarkibiga yaqin bo‘ lishiga qaramay, ovqat oqsili sifatida ishlatilmaydi. 
Chunki ular ichak proteazalari ta’sirida gidrolizlanmaydi. G o‘sht, 
sut va tuxum oqsillarining biologik qiymati yuqoridir, chunki 
ularning aminokislota tarkibi tana oqsillari aminokislota tarkibiga 
yaqindir va ichak fermentlari ta’sirida oson parchalanadi. 0 ‘simlik 
oqsillari, ayniqsa bug‘doy va boshqa boshoqlilar tarkibidagi 
oqsillai to liq hazmlanmaydi, chunki ular sellyuloza va boshqa 
polisaxaiidlaidan tarkib topgan qobiqqa ega, hazm termentlari ta 
sirida gidrolizlanmaydi. Agar oqsilning tarkibida barcha ahnashtirib 
bo Imaydigan am inokislotalar zaruriy nisbatda saqlansa va 
proteazalar oson ta sir etsa, bunday oqsilning biologik qiymati 
shartli ravishda 100 deb qabul qilinadi va u qiymatli hisoblanadi. 
Bunday oqsillarga tuxum va sut oqsili kiradi. Mol go‘shti oqsilining 
biologik qiymati 98 ga teng. O 'sim lik oqsillari biologik qiymati 
hayvon oqsillaridan past, chunki ular qiyin hazmlanadi hamda lizin, 
metionin va triptofan aminokislotalarini kam saqlaydi. M a’lum bir 
o ‘simlik oqsillari birgalikda qabul qilinganda to iiq va balanslangan 
aminokislotalar aralashmasi bilan organizm ta’minlanishi mumkin. 
M akkajo‘xori oqsilining biologik qiymati 36, chunki kam miqdorda 
lizin saqlaydi, lekin triptofan miqdori yetarli.
Oqsillarning biologik qiymati tushunchasi bilan essensial 
almashtirib boM maydigan aminokislotalar «nima?» degan savol 
chambarchas bogdangandir. Shuni ta kidlash kerakki, inson 
organizmida uglevod va lipidiar almashinuvi mahsulotlaridan 
jam i 20 turdagi aminokislotalardan faqat 9 tasi sintezlanadi, ular 
almashtirib bodadigan aminokislotalardir; 3 tasi yarim almashinib 
bodadigan am inokislotalarga kiradi (7.1-jadval).