Sabirova rixsi abdukadirovna yuldashev nosirjon muxam edjanovich

Asparaginli katepsinlar. 
Katepsin D - endopeptidaza, pH 3,5-
4.0, aromatik aminokislotalardan hosil bo‘lgan peptid bog arni 
gidrolizlaydi. Barcha to ‘qimalarda topilgan, taloq, buyrak ya o p a 
a yuqori faollikka ega. K o‘pchilik sitoplazmatik oqsillarm (miozin, 
mielinning asosiy oqsili, gemoglobin) gidrolizlaydi. Tog aylarda pH 
5,0 da proteoglikanlami gidrolizlaydi.
Serinli katepsinlar. 
Katepsin A - ekzopeptidaza, pH 5,0 — 5,5 
polipeptid zanjirining N-uchini gidrolizlaydi.
Katepsinlarning biologik ahamiyati. 
To qim a oqsillarini 
gidrolizi ulaming yangilanishiga, oqsil molekulasidagi nuqsonlami 
yo‘qotishga, endogen oqsillami mobilizatsiyasi uchunkerakdir. 
Ulami nafaqat parchalash, balki rekonstruksiya qilish uchun ham 
kerakdir.
197

---

Katepsinlarning yetishmasligi to'qim a oqsillarining yangilanishini 
susaytiradi va ularda shikastlangan, sust funksional faollikka ega 
bo‘lsan oqsillaming to‘planishiga olib keladi. Katepsinlarning qisman 
proteolizlash xususiyati ularning reg'lyatorlik vazifasidan dalolat 
beradi. M axsus neyrosekretor hujayralarda qisman proteolizlanish 
faol neyropeptidlar, mediatorlar va gormonlar hosil boTishiga olib 
keladi.
7.5. Oshqozon va ichak yoM lari kasalliklarining biokiniyoviy
asoslari
O shqozon-ichak yoMining turli kasalliklarida oshqozonda KCI va 
pepsinogen hosil bodishi buziladi, bunda oqsillarning hazmlanishi 
sezilarli 
pasayadi. 
Oshqozon 
shirasi 
kislotaliligi 
patologik 
o‘zgarish!ari eng ko‘p uchraydi. Pepsin hosil boMishining buzilishi 
kam uchraydi va oshqozonning og‘ir jarohatlanishlaridagina 
aniqlanishi mumkin.
Oshqozon shirasi kislotaliligini aniqlashdan oshqozon turli kasal- 
liklarini tashxislashda foydalaniladi. Oshqozon shirasining yuqori 
kislotaliligi, odatda, jig ‘ildon qaynashi, diareya bilan kechadi va 
oshqozon hamda o ‘n ikki barmoqli ichak yarasi shuningdek giperatsid 
gastritning belgisi bo‘lishi mumkin. Past kislotalilik gastritning b a’zi 
turlarida uchraydi. HC1 va pepsinning to‘liq boMmasligi (oshqozon 
axiliyasi) atrofik gastritda va ko‘pincha pernitsioz anemiyada Kasl 
omilining ishlab chiqarilishi yetishmaganda va vitamin Bp so'rilishi 
buzilganda uchraydi. Anatsid holat (oshqozon shirasi pH>6,0) 
oshqozon shilliq qavatida xlorid kislotani sekretsiya qiluvchi 
qoplovchi hujayralaming sezilarli boim asligidan dalolat beradi, u 
ko‘pincha oshqozon saratonini chaqiradi.
Hazmlanish mahsulotlarining maTum qismini gidrolizlanmagan 
qisqa peptidlar tashkil etadi. B a’zi insonlarda oqsil qabul qilinishiga 
immun javob yuzaga keladiki, bu peptidlaming ehtimoliy so‘rilishi 
bilan bog‘liq b o iish i mumkin. To‘liq hazmlangan oqsil mahsulotlari 
(aminokislotalar) antigen xususiyatlarga ega emas va immun 
reaksiyalami chaqirmaydi.
Chaqaloqlarda 
ichak 
shilliq 
qavatining 
o 4tkazuvchanligi 
katta odamlarga nisbatan yuqori, shu sababdan qonga og‘iz suti
198

---

antitanalari o ‘tishi mumkin. O g’iz sutida tripsin ingibitorining 
mavjudligi oqsillarning gidroliziga ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun 
chaqaloqlarda hazm qilish shiralaridagi proteolitik fermentlar past 
faollikka ega. Bu ichakda koLp bodmagan miqdorda, immun reaksiya 
rivojlanishi uchun yetarli, nativ oqsillarning ichakda so‘rilishiga 
imkon yaratadi. Ehtimol, bunday ichakni so‘rish qobiliyatining 
kuchayishi katta yoshdagi insonlarda, ba’zida, ovqat oqsillarini 
(masalan, sut va tuxum oqsili) ko‘tara olmaslikka sabab bodishi 
mumkin.
Seliakiya kasalligida (notropik spru) ichak shilliq qavati hujay- 
ralarida o ‘zgarish natijasida uncha katta bo‘lmagan, gidrolizlanmagan 
peptidlar so'rilishi haqidagi gipoteza o ‘zining tasdig‘ini topmoqda. 
Seliakiya glyutenga (dukkaklilar kleykovinasi oqsili) yuqori sezgirlik 
bilan xarakterlanadi. Bu oqsil ingichka ichak shilliq qavatiga 
toksik ta’sir etadi, natijada patologik okzgarishlar va so‘rilishning 
buzilishiga olib keladi. Kasallik patogenezi uncha aniq emas.
Sistinuriya, Xartnup kasalligi va shu kabi boshqa kasalliklar ichak 
va buyraklarda neytral aminokislotalar tashuvchilarining nuqsoni 
natijasida vujudga keladi. 5-oksoprolinaza fermenti nuqsoni bilan 
b o g iiq irsiy kasallik aniqlangan. Bunda siydik bilan oksoprolin 
chiqariladi. Bu bemorlarda aminokislotalaming to ‘qimalarga trans- 
porti va hujayrada ulaming metabolizmi o ‘zgargan.