Sabirova rixsi abdukadirovna yuldashev nosirjon muxam edjanovich

7.12-rasm. Fenilanin va tirozin metaboUimi. KUY —
katabolizmning umumiy yo‘Ii
Fenilalanin va tirozin metabolizmi monooksigenaza — fenilala- 
ningidroksilaza yordamida katalizlanadi, uning kofermenti —
tetragid- robiopterin (H4BP). Ferment faoüigi Fe2+ga bog‘Iiq va 
reaksiya qayt- mas. H4BP reaksiya natijasida digidrobiopteringacha 
(H2BP) oksid- lanadi. Uning regeneratsiyasi digidropteridinreduktaza 
fermenti ish- tirokida boradi va bunda NADFHdan foydalaniladi.
Fenilalaninga nisbatan tirozin almashinuvi murakkabroq. Oqsil 
sintezida ishlatilganidan tashqari tirozin, turli to ‘qimalarda katexo- 
laminlar, tiroksin, melaninlar o ‘tmishdoshi hisoblanadi va C 0 2hamda
H ,0 gacha parchalanadi.
Jigarda tirozinning oxirgi mahsulotlargacha katabolizmi sodir 
bo‘ladi. Katabolizmning spetsifik yoTi bir necha fermentativ reaksi- 
yalami o ‘z ichiga olib, fumarat va atsetoatsetat hosil bo‘lishi bilan 
yakunlanadi.
Fenilalanin va tirozin almashinuvi ko‘pgina gidroksillanish
222

---

reaksiyalari bilan bog‘liq bo‘lib, ulami oksigenazalar katalizlaydi. 
Oksigenaza fermentlari (gidroksilazalar) 0 2 molekulasi va vodorod 
donori kofermentdan (ko‘pincha — H4BP) foydalanadi. Kataliz 
uchun oksigenazalarga kofaktorlar — Fe2+ yoki gem (ba’zilariga
— Cu+), yana ko‘plariga vitamin C zarur. Oksigenazalar 2 g ‘ruhga 
boiinadi:
M onooksigenazalar — kislorodning 
bir atomi 
reaksiya 
mahsulotiga birikadi, boshqasi H20 hosil b oiish ida qatnashadi.
D ioksigenazalar — kislorodning ikkala atomi reaksiya mahsulot 
hosil bo‘lishida ishlatiladi.
Biologik tizimlarda aromatik halqaning parchalanishining bar- 
cha jarayonlari yaponiyalik biokimyogar Osami Xayyashi tomo- 
nidan ochilgan dioksigenazalar bilan katalizlanadi. Benzol halqasi- 
ning uzilishi natijasida maleilatsetoatsetat hosil b o ia d i, u sis- va 
trans-izomerlanish natijasida fumarilatsetoatsetatga aylanadi. Fuma- 
rilatsetoatsetatgidrolaza ta ’sirida fumarilatsetoatsetatning gidroliz- 
lanishi natijasida fumarat va atsetoatsetat hosil bo‘ladi. Fumarat 
C 0 2va H20 gacha oksidlanishi yoki glyukoneogenezda ishlatilishi 
mumkin. Atsetoatsetat — keton tanachasi, energiya hosil qilib, 
oxirgi mahsulotgacha oksidlanishi mumkin.
Pigment hujayra (melanotsit)larda tirozin to ‘q pigmentlar —
melaninlar o'tm ishdoshi hisoblanadi. Ularning 2 turi: eumelanin va 
feomelaninlar keng tarqalgan. Eumelaninlar (qora yoki jigarrang) —
5,6-digidroksiindol va uning ba’zi o ‘tmishdoshlarining erimaydigan 
yuqori molekulali geteropolimerlari. Feomelaninlar — sariq yoki 
qizil-jigarrang polimerlar, ishqor eritmalarida eriydi. Ular, asosan, 
soch tarkibida bo‘ladi. M elaninlar ko‘z to ‘r qavatida bo‘ladi. 
Terining rangi melanotsitlaming taqsimlanishi va ulardagi melanin 
tuiiari miqdoriga bog‘liq.
Melaninlar sintezi — murakkab, ko‘p bosqichli, tarqalgan 
jarayon. Tirozinning DOFAga aylanishi kabi 1-reaksiyani tirozinaza 
katalizlaydi, kofaktor sifatida C u’ ionlari qatnashadi.
Qalqonsimon bezda uning gormonlari — yodtironinlar — tiroksin 
(tetrayodtironin) va triyodtironin sintezlanadi va chiqariladi. Bu 
gormonlar tirozinning yodlangan qoldiqlari bo‘lib, ular qalqonsimon 
bez follikulalari bo‘shlig‘ida sintezlanadi.
Buyrak usti bezlari miya qismida va nerv to ‘qimasida tirozin
223

---

katexolam inlam ing 
(dofamin, 
noradrenalin 
va 
adrenalin) 
o 
tm ishdoshi hisoblanadi. Nerv to ‘qimasi va buyrak usti bezlarida —
katexolam inlar va melanotsitlarda — melanin hosil bo‘lganda oraliq 
m ahsulot sifatida dioksifenilalanin (DOFA) paydo b o ia d i. Lekin 
turli turdagi hujayralarda tirozinning gidroksillanishi turli fermentlar 
bilan katalizlanadi:
M elanotsitlarda - tirozinaza — C u‘2-bog‘liq ferment hisoblanadi.
Buyrak usti bezi va katexolaminergik neyronlarda— tirozingidrok- 
silaza - Fe2»-bog‘liq ferment.
Tirozingidroksilaza, fenilalaningidroksilazaga o‘xshab, koferment 
sifatida H4BPdan foydalanadi. Uning fiziologik roli nihoyatda 
yuqori, chunki bu ferment boshqariluvchi va katexolaminlar 
sintezi tezligini belgilaydi. Tirozingidroksilaza faolligi quyidagilar 
natijasida o ‘zgaradi:
* 
allosterik boshqaruv (ingibitor- noradrenalin);
* 
fosforillanish/defosforillanish: proteinkinaza A ishtirokida 
fos - forillanish natijasida fermentning H,BP koferment uchun Km 
qiy- mati ham da noradrenalinga bo‘lgan moyilligi pasayadi, natijada 
tiro- zingidroksilaza faollanadi.
Feim ent miqdori transkripsiya darajasida boshqariladi. DOFA- 
dekarboksilaza (koferment — PF) dofamin hosil boMishini 
kataliz- laydi, u dolamingidroksilaza (monooksigenaza) ishtirokida 
noradre- nalinga aylanadi. Ferment faolligi uehun CiF, vitamin 
C va tetragid- robiopterin zarur. Buyrak usti bezi miya qismida 
feniletanolamin- N-metiltransleraza noradrenalinning metillanishini 
katalizlaydi, natijada adrenalin hosil b o ‘ladi. Metil g ‘ruhining 
manbayi bo‘lib SAM hisoblanadi. Dofamin va noradrenalin nerv 
impulslarini sinaptik o ‘tkazishda mediator hisoblanadi, adrenalin 
esa keng spektrli ta ’sirga ega, energetik almashinuvni boshqaradi. 
Katexolaminlam ing funksiyalaridan biri — yurak va qon tomir 
tizimini boshqarish.