Sabirova rixsi abdukadirovna yuldashev nosirjon muxam edjanovich

Xolesterolning qon lipoproteinlari bilan tashilishi. 
Xolesterol 
qonda faqat 
L P
tarkibida tashiladi. 
L P
to ‘ qimalarga ekzogen 
xolesterol 
kirishini 
ta’ minlab 
beradi, 
xolesterolning 
a’ zolar 
o ‘ rtasida harakatini va organizmdan ortiqcha xolesterinni chiqarib 
yuborilishini ta’ minlaydi.
Ekzogen xolesterolning tashilishi
Xolesterol, asosan, efirlar shaklida, ovqat bilan birgalikda 300-500 
mg/sut miqdorda qabul qilinadi. Gidrolizlanib, mitsellalar tarkibida 
so‘ rilib, ichak shilliq qavati hujayralarida eterifikatsiya qilingandan 
so‘ ng, xolesterol efirlari va kam miqdorda erkin xolesterol X M
tarkibiga kiradi va qonga o ‘ tadi. LP-lipaza ta’sirida XM dan y o g ‘ lar 
chiqarib yuborilgandan so‘ ng, xolesterol qoldiq X M tarkibida jigarga 
yetkaziladi. Qoldiq X M jiga r hujayralari retseptorlari bilan b og‘ lanib, 
endotsitoz mexanizmi bo‘ yicha hujayraga kiradi. So‘ ngra lizosoma 
fermentlari qoldiq X M tarkibiy qismlarini gidrolizlaydi, natijada 
erkin xolesterol hosil b o‘ ladi. Shu y o i bilan jiga r hujayralariga 
kirgan ekzogen xolesterol G M G-KoA-reduktaza sintezi tezligini 
pasaytirib, endogen xolesterol sintezini ingibirlashi mumkin.
ZJPLP tarkibida endogen xolesterolning tashilishi
Jigar — xolesterol sintezining asosiy jo y i. Atsetil-KoAdan 
sintezlangan endogen xolesterol va qoldiq X M tarkibida tushgan 
ekzogen xolesterol jigarda xolesterolning umumiy fondini hosil 
qiladi. Gepatotsitlarda triatsilglitserollar va xolesterol ZJPLP 
tarkibiga kiradi. Uning tarkibiga bulardan tashqari apoprotein B-100 
va fosfolipidlar kiradi. ZJPLP qonga sekretsiyalanadi, ZYuLPlardan 
E va C -Il apoproteinlami oladi. Qonda ZJPLPga LP-lipaza ta’ sir 
etadi, u X M dagi kabi apo C -II bilan faollanadi va y o g ia m i glitserol 
va y o g ‘ kislotalarigacha gidrolizlaydi. ZJPLP tarkibida T A G
miqdori kamayishi hisobiga ular O Z LP ga aylanadi. O ZLPda y o g ‘ 
miqdori kamayganda apoprotein C -II qayta ZY u L P ga o ‘ tkaziladi. 
O ZLPda xolesterol va uning efirlarining miqdori 45% ga yetadi; 
bu lipoproteinlaming ma’ lum qismi Z P L P retseptorlari orqali jigar 
hujayralariga kiritiladi, ular apo E va apo B-100 bilan bogTanadi.
159

---

Z P L P tarkibida xolesterolning tashilishi. Z P L P retseptorlari 
Qonda qolgan O Z L P g a LP-lipaza ta’ siri davom etadi va ular 55% 
gacha xolesterol va uning efirlarini saqlagan ZP LPga aylanadi. E va 
C-1I apoproteinlar qaytaZYu LPgao‘ tkaziladi. Shuning uchun Z PLPda 
asosiy apoprotein b o'lib apo B-100 hisoblanadi. Apoprotein B-100 
Z P L P retseptorlari bilan bogManadi va shunday qilib xolesterolning 
keyingi y o iin i belgilab beradi. Z P L P — xolesterolning asosiy 
transport shakli, uning tarkibida u to'qimalarga tashiladi. 70% ga 
yaqin xolesterol va uning efirlari qonda Z P L P tarkibida b o‘ ladi. 
Qondan ZPLPyuzasida ZPLPretseptorlari boMganjigar (75% gacha) 
va boshqa to ‘ qimalarga kiradi.
Z P L P retseptori — murakkab oqsil, uglevod qismini saqlovchi
5 domendan tarkib topgan. Z P L P retseptorlari ER va G oldji 
apparatida sintezlanadi, so‘ ngra maxsus oqsil bilan qoplangan 
maxsus botiqlik- dagi hujayra yuzasiga o'tkaziladi. Bu botiqliklar 
o ‘ ralgan chuqurchalar deb nomlanadi. Yuzaga bo‘ rtib chiqqan 
retseptoming N-uchli domeni apo B-100 va apo E oqsillari bilan 
b og‘ lanadi; shuning uchun u nafaqat ZPLP, balki bu apoproteinlami 
saqlovchi O ZLP, ZJPLP, qoldiq X M lar bilan bog‘ lanishi mumkin. 
T o ‘ qima hujayralari o ‘ zining yuzasida juda ko p Z P L P retseptorlarini 
saqlaydi: masalan, bitta fibroblast hujayrasida 20000 dan 50000 
gacha retseptorlar bor. Bundan ko‘ rinib turibdiki, qondan hujayraga 
xolesterol, asosan„ZPLP tarkibida kiradi.
A gar hujayraga kiradigan xolesterol miqdori uning ehtiyojidan 
ko ra ko p b o‘ lsa, Z P L P retseptorlarining sintezi pasayadi, natijada 
qondan hujayraga xolesterol kirishini kamaytiradi. Hujayrada erkin 
xolesterol miqdori pasayganda, aksincha, G M G -K o A reduktaza va 
Z P L P retseptorlari sintezi faollanadi.
ZPLPretseptorlari sinteziningboshqarilishida insulin, triyodtironin 
(T 3) va jin siy gormonlar qatnashadi. Ular Z P L P retseptorlari hosil 
bo‘ lishini ko‘ paytiradi, glyukokortikoidlar esa (asosan, kortizol) 
kamaytiradi. Insulin va T 3 ta’ siri, ehtimol, qandli diabet yoki 
gipotireozda giperxolesterolemiya 
mexanizmi 
va ateroskleroz 
omillari havfining ortishini tushuntirishi mumkin.
Hujayraga xolesterol tushishining boshqa y o ‘ Ilari 
K o ‘ p a’ zolar (jigar, miya va y o ‘ ldosh) hujayralari yuzasida Z P L P
retseptorlaridan tashqari boshqa turdagi retseptor mavjud, u “ Z P L P
160

---

retseptoriga o ‘ xshash oqsil” deb ataladi. Bu retseptor apo E bilan 
bog'lanadi va qoldiq (remnant) X M va O ZLPni tortib oladi. Bu 
retseptorlaming asosiy vazifasi, ehtimol, qon plazmasini remnant 
boiakchalardan tozalashdir. Chunki remnant boiakchalar xolesterol 
saqlaydi, 
bu 
turdagi 
retseptorlarulaming to‘ qimaga 
kirishini 
ta’ minlab beradi.
LP endotsitoz y o 'li bilan to‘ qimalarga kirishidan tashqari xoles- 
terolning ma’ lum miqdori hujayraga Z P L P va boshqa L P hujayra 
membranasi bilan kontaktda b o‘ lganda dififuziya orqali kirishi mum- 
kin.
ZYuLPning xolesterol almashinuvidagi roli
ZYu LP 2 asosiy funksiyani bajaradi: ular qondagi boshqa 
LPlarga apoproteinlami yetkazib beradi va “ xolesterolning qayta 
tashilishida” qatnashadi. Z Y u LP jigarda va kam miqdorda ingichka 
ichakda “ yetilmagan lipoproteinlar” — Z Y u LP o'tmishdoshlari 
sifatida sintezlanadi. Ular disk shakliga, katta boim agan oich am ga 
ega va yuqori foizda oqsil va fosfolipidlami saqlaydi. Jigarda 
Z Yu LPgaA , E, C -Il apoproteinlar, L X A T fermenti q o ‘ shiladi. 
Qonda apo C-II va apo E ZYuLPdan X M va ZJPLPga o'tkaziladi. 
Z Y u L P o ‘ tmishdoshlari xolesterol va TAG ni deyarli saqlamaydi va 
qonda boshqa LP hamda hujayra membranalaridan xolesterolni olib 
boy ¡yd i.
ZYu LPga xolesterolni 
o ‘ tkazishning 
murakkab 
mexanizmi 
mavjud. ZYu L? yuzasida L X A T fermenti joylashgan. Bu ferment 
LPlaming yoki hujayra membranasi yuzasiga bo‘ rtib chiqqan 
xolesterol 
gidroksil 
g ‘ ruhini xolesterol 
efirlariga aylantiradi. 
Fosfatidilxolindagi (letsitin) y o g ‘ kislota radikali xolesterol gidroksil 
g ‘ ruhiga o ‘ tkaziladi. Reaksiya ZYu LP tarkibiga kiruvchi apoprotein 
A -I bilan faollanadi.
Xolesterol efiri gidrofob molekulasi ZYu LP ichiga o ‘ tadi. Shunday 
qilib, ZYu LP boMakchalari xolesterol efirlari bilan boyiydi. ZYu LP
oTchami kattalashadi, kichik disk shaklidagi boiakchalar sferik 
shaklga aylanadi, ular ZYu LP , yoki “ yetilgan Z Y u L P ” deb ataladi. 
ZYuLP, qisman xolesterol efirlami ZJPLP, O Z L P va X M tarkibidagi 
uchatsilglitserollarga almashtiradi. Bunday tashishda “ xolesterin 
efirini tashuvchi oqsil” (apo O deb ham ataladi) qatnashadi. Shunday 
qilib, xolesterol efirlarining bir qismi ZJPLP, O ZLP ga owtkaziladi,
161

---

ZYuLP, esa uchatsilglitserollarning to‘ planishi hisobiga oMchami 
kattalashadi va ZYuLP, ga aylanadi. ZJPLP LP-lipaza ta’ sirida avval 
OZLP, so‘ ngra Z P L P g a aylanadi. Z P L P retseptorlari orqali Z P L P va 
O Z L P hujayraga kiradi.
Shunday qilib, barcha to ‘ qimalardan xolesterol Z P L P tarkibida 
jigarga qaytariladi, lekin bunda O Z L P va ZYuLP, ham qatnashadi. 
Organizmdan chiqarilishi kerak b oigan barcha xolesterol jigarga 
keladi va bu a’ zodan hosilalar shaklida najas bilan chiqariladi. Jigarga 
xolesterolni qaytish y o ‘ li xolesterolni “ qayta tashish” deb ataladi.
Organizmdan xolesterolning chiqarilishi
Xolesterolning Struktur asosi — siklopentanpergidrofenantren 
halqasi — ovqat tarkibida qabul qilingan yoki organizmda 
sintezlangan boshqa organik moddalar kabi C O A va suvgacha 
parchalanmaydi. Xolesterolning asosiy miqdori o 't kislotalari 
shaklida chiqariladi.
О t kislotalarining bir qismi o ‘ zgarmagan holatda chiqariladi, 
ma lum qismi esa ichakda bakteriyalar fermentlarining ta’ siriga 
uchraydi. Ulam ing parchalanish mahsulotlari (asosan, ikkilamchi 
o ‘ t kislotalar) organizmdan chiqariladi.
Ichakda xolesterolning bir qismida ichak bakteriya fermentlari ta 
siiida В halqadagi qo'sh b og1 qaytariladi, natijada 2 turdagi molekula
— xolestanol va koprostanol hosil bo‘ ladi va najas orqali chiqariladi. 
Sutkada organizmdan 1,0 g dan 1,3 g gacha xolesterolning asosiy 
qismi najas bilan chiqariladi.
О t tosh kasalligi — patologik jarayon, bunda o ‘ t pufagida toshlar 
hosil bo ladi, ulaming asosini xolesterol tashkil etadi.
Xolesterolning o ‘ tga chiqarilishi xolesterol gidrofob molekulasini 
o ‘ tda mitsella holatida saqlab turuvchi o 't kislotalari va fosfolipidlar 
chiqarilishi bilan proporsional bo‘ lishi kerak (6.4-jadval).