С. Валиева, К. Туленова



Download 3,77 Mb.
Pdf ko'rish
bet6/44
Sana11.04.2022
Hajmi3,77 Mb.
#542420
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   44
Bog'liq
Ilmiy tadqiqot metodologiyasi o`quv qo`llanma 2016

Гайри илм 
илмийликдан ташкари билимлар хисобланади. Гайри илм 
тушунчаси илмнинг зидди, карама-каршилигини эканлигини ифодалайди . Агар 
илмий гоя, концепция, назария факат аник тасдикланган, кайта текшириш 
мумкин б)?лган факт ва далилларга таянса, гайри илмий карашлар ута мавхум, 
амалиётда тасдикланмаган таъкидларгагина асосланади.1
1 Ваходир Зокнр Илм ва гайриилм //Тафаккур журналы, 2003 йил, № 4 , 12-21-бетлар
50


Fайри илмга кароматгуйлик, оммавий психоз, спиритизм, афсунгарлик 
кабиларни хам киритиш жойиз. Айрим холларда гайри илм вайронкор 
кучларнинг 
дунёга 
хукмронлик 
килиш 
васвасаси, 
шухратпарастлик, 
манфаатпарастлик заминида шакилланади. Шунингдек жахон фани, унинг 
бирор сохасига карши илгари сурилган карашлар, таълимотлар хам гайри илм 
хисобланади. Бундай билимлардан кузда тутилган максад - илмий хакикатни 
баён этиш эмас, балки илмий жамоатчиликни чалгитиш, хукмронликни даъво 
килиш.
Ёлгон, бухтон - гайри илм куриниши. Ёлгон - хакикатнинг зидди, 
нотугри фикрни хакикат урнида куллаш. Бундай билимни куллаш сабабини 
ижтимоий хаётдан кидирмок лозим. Ёлгонни хакикат сифатида куллаш тубида 
бирон - бир аник максад яширинган булади.1
Илмий билимлар тараккиётида янглишиш, хатолар ёлгон, бухтон, учраб 
туради. Бунга мисол тарзида илмий тахминларни келтириш мумкин. Тахмин 
чин билимларни излаш жараёнида мухим ахамият касб этади. Лекин хар доим 
хам тахмин чин билимга айланавермайди. Илмий дапилларни кайта - кайта 
чукур тахлил килиш янги тахминларни ишлаб чикиш имконини беради. Чин 
билим - хакикат нарсаларнинг юзасида. ётмайди. Уни излаш, таккослаш, 
текшириш, аниклаш талаб этилади.2
Илмий билимлар инсон маънавий фаолятининг энг мураккаб шакли - 
илмий изланиш(тадкикот) фаолятининг натижаси хисобланади. Илмий билим 
билишнинг бошка шаклларидан узига хос томонлари билан фаркланади.
- Илмий билиш оламни билишдир. Илмий билиш оламдаги нарса ва 
ходисаларнинг мохиятини, апока-муносабатлари конуниятларини билишга 
йуналтирилган рачионал (акл воситасида билишдир).
- Илмий билиш - чин билим (илмий хакикат)ларни кулга киритишни 
такозо этади. Чин билимни хакикатни хосил килиш - инсоннинг борликни 
билишдаги асосий максадларидан бири. Илмий билимлар чин (хакикат)лиги
1 Каранг Билим фалсафаси. -Т., Университет, 2005, 257-258- бет
2 Билиш фалсафаси -Т., Университет, 2005, 265-266- бетлар
51


мезони вокеликнинг киши онгида тугри акс этиши, билимларимизнинг 
вокеликка мос келиши (адекватлиги).
Илмий билиш илмий далиллар асосига курилади .
- Илмий билиш узига хос янги билимларни хосил килиш имконини 
берадиган илмий методлар ва техник воситалардан фойдаланишни таказо 
этади.
- Илмий билиш натижалари универсал характерга эга.
- Илмий билимлар тизимли билимлардир. Улар мантикий изчиллик 
асосига курилади.
- Илмий билиш ворисийлик асосида ривожланади. Билмасликдан 
билишга, номукаммал билимлардан мукаммал билимлар сари интилиш илмий 
билиш - узлуксиз кечадиган мураккаб ижодий жараён эканлигидан далолат 
беради.
- Илмий билимларни хосил килишда рационал танкид мухим урин 
тутади.
Умуман оламни билиш мураккаб жараён булгани сингари, илмий билиш 
хам оламни маънавий узлаштиришдан иборат мураккаб ижтимоий-тарихий 
жараён хисобланади. Бу илмий билиш таркибида уз ифодасини топади.
Илмий билим таркибига:
1. Илмий билим объекти
2. Илмий билим субъекти
3. Илмий билим киради.
Илмий билиш (тадкикот) объекти - олим (тадкикотчи)нинг илмий 
изланиш фаолияти доирасига тортилган ташки олам объектлари - нарса, 
ходиса, жараёнлар.
Илмий билим субъекти - илмий изланишлар олиб борадиган тадкикотчи, 
олим, илмий жамоа. Илмиш билим (изланиш) олиб боришда (тадкикотчи)дан 
махсус тайёргарликни талаб этади. У узи танлаган илм сохасииинг холати, 
муаммолари, ечимларидан яхши хабардор булмоги, илмий билимларни кулга 
киритиш методлари ва методологиясини пухта эгалламоги, илмий тадкикот
52


максадларини тугри англамоги ва шу йулда фаолият олиб боришга тайёр 
булмоги лозим.
Илмий билим - илмий тадкикот жараёни махсули. Айнан бир нарса, 
ходиса, жараён бир вактнинг узида турли фанларнинг урганиш объекти була 
олади. Масалан: илмий билим объекти инсон организми. Анатомия — организм 
тузилишини, физиология 
органлар функцияларини, тиббиёт 
инсон 
организмида учрайдиган касалликни урганади.
Олам, унинг конуниятларини илмий билимларда, фанлар мазмунида акс
этади.
Фан - олам (урганилаётган объскти)ни тасвирлайи, таърифлайди
тушунтиради, башорот килади. Тасвирлаш, тавсифлаш - тадкикот объектини 
урганиш жараёнида кулга киритилган илмий далилларни тахдил этиш асосида 
хосил буладиган билим. Бу билим мавзу доирасида илмий тахминни ишлаб 
чикишда намоён булади. Тушуниш ва тушунтириш - методологик талабларни 
муайян 
методологик 
оркали 
олам 
(тадкикот 
объектини) 
мохияти, 
конуниятларини ечишда назарда тутади.
Фан табиат, жамият, тафаккур конунларини билишга йуналтирилганлиги 
билан бошка ижтимоий онг шаклларидан фарк килади. Бу фанга куйиладиган 
асосий талаб илмийлик мезонида уз ифодасини топади. Оламни тушуниш 
деганда унинг конуниятларини англаш, очиш ва шу асосда ижтимоий 
амалиётни такомиллаштириш назарда интилади.
Башорот килиш илмий изланиш натижалари асосида фанга хали тула 
маълум булмаган нарса. ходиса жараёнлар келажаги хакнда олдиндан фикр 
айтиш, улар истикболини аниклаш ва шунга таянган холда оламни амалий 
узлаштириш режапарини ишлаб чикиш имкониятини беради.
Илмий билимларда оламнинг турли куринишлари, предмет, ходисалар 
мохияти, конуниятлари акс этади.
Хозирги замон фан нуктаи-назаридан илмий билимларинг уч асосий 
туркумини ажратиб курсатиш лозим: а) табиий илмий билимлар; б) ижтимоий 
гуманитар билимлар; в)техник билимлар.
S3


Табиий — илмий билимлар табиатшунослик фанлари мазмунида акс этади.
Ижтимоий гуманитар билим (жамият, инсон, ижтимоий жараён)лар 
хакидаги билимлар, ижтимоий - гуманитар фанлар мазмунини ташкил этади. 
Техник билимлар узига хос алохида туркумни ташкил этади. Техник билим 
ижтимоий тараккиётнинг кейинги боскичлари (XVII-XVIII) саноатлашган 
цивилизация даврида шаклланган мустакил илмий билим сохаси хисобланади.
Шундай килиб илмий билиш янгиликни топишга каратилган узлуксиз 
тарзда кечадиган фаолият булиб, у янги билимларни хосил килишга хизмат 
килади. Илмий билимларнинг жамият хаётидаги урнининг тобора ортиб 
бориши, илмий билимнинг мохияти, билимларнинг тузилиши, турлари, 
уларнинг шаклланиши механизмларини тадкик этиш методларини урганиш 19- 
асрнинг охирларида фалсафанинг умумий билиш назарияси гносеологиядан 
эпистемиологиянинг ажралиб чикишига, мустакил илм сохаси (фан)га 
айланишига олиб келди.
Адабиётлар:
1. Билиш фалсафаси. Гносеология. Т., “Университет”. 2005 йил, 104-111, 
113-124, 170-177, 238-241, 257-276-бетлар.
2. В.П.Кохановский. Философия и методология науки.-Москва, 1999 -йил, 
5-11-бетлар.
3. В.И.Штанько. Философия и методология науки.-Харьков, 2003 йил, 58- 
80-бетлар.
4. В.П.Кохановский, Т.ГЛешкевич, Т.П.Матяш, Т.Б.Фатхи. Философия 
науки в вопросах и ответах.-Ростов н/Д., “Феникс”, 2006 йил. 9-28 бетлар.
5. Философия и методология познания. Санк-Петербург, 2003 йил, 254-271- 
бетлар
6. Баходир Зокир. Илм ва гайриилм. - “Тафаккур” журнали. 2003 йил.4-сон. 
13-21 -бетлар
7. F-.В.Ушаков. Введение в философию и методологию науки. Учебник. 
Москва, изд. "Экзамен” , 2005 йил, 27-32, 46-52-бетлар
8. Фалсафа. Энциклопедик лугат.-Т.2010 йил
54


Т аянч туш унчалар: билиш, билим, кундалик амалий билим, мифологик 
билим, диний билим (билиш), бадиий-образли билим, илмий билим, фалсафий 
билим, шахсий билим, билиш субъекти, билиш объекти, 
х,иссий билиш, 
абстракт - мантикий билиш, тасвирлаш, тушуниш ва тушунтириш, башорат 
килиш, гуманитар билим, табиий - илмий билим, техник билим, хакикат, 
нисбий хакикат, мутлок хакикат, параилмий билим, гайриилм, ёлгон, бухтой, 
хато ва янглишиш, ишонч, эътикод, квазифан, рационализм, иррационализм, 
скептицизм, агностисизм, мистика, спиритизм
Назорат учун саволлар
1. Билиш, билим, илмий билим тушунчалари мазмунини шархланг
2. Билиш таркиби деганда нималар назарда тутилади
3. Билиш манбаларига нималар киради
4. Билимларнинг кандай шаклларини биласиз?
5. Фалсафий билим деганда нимани тушунасиз?
6. Илмий билимларга кадар шаклланган билимларга нималар киради?
7. Илмий билимларнинг мохияти ва хусусиятлари хакида фикр 
юритинг?
8. Илмийликдан ташкари билимларга нималар киради?
9. Илмий билимлардан кузда тутилган максад?
10. “Фан оламни тасвирлайди, тушунтиради, башорат килади” деган 
фикрни изохдаб беринг.
11. Илмий билимлар кандай туркумларга ажратилади?
55


5-мавзу. Метод ва методология. Илмий тад к и кот методологияси
РЕЖА.
1. Метод. Методология. Илмий тадкикот методологияси.
2. Билимларнинг асосий турлари.
3. Илмий билим, унинг узига хос жихатлари.
Юкорида куриб утганимиздек, илмий тадкикот фаолияти олиб боришдан 
кузда тутилган максад-олам, унинг конуниятлари хакидаги объектив билимни 
кулга киритиш.
Илмий изланиш муваффакияти, биринчидан “Илмий фаолият билан ким 
шугулланаяпти?”, иккинчидан “Илмий тадкикот объекти ва уни урганишдан 
кузда тутилган максад нима?” ва учинчидан “Илмий изланиш (фаолият) кандай 
ва кайси усуллар билан амалга ошади?” деган саволларга жавоб топишни 
такозо этади.
Илмий билимларни кулга киритиш куп жихатдан унинг субъекти -
олимнинг интеллектуал салохияти, тадкикотчилик кобилияти, узига хос илмий 
тафаккурлаш тарзига боглик булади. Шунинг баробарида илмий тадкикот 
изланувчи (олим)дан билимни кулга киритишнинг илмий усулларини ва уларни 
куллашни билишини, лозим булган такдирда тадкикот объектини урганиш 
буйича муайян усул (методлар)ни ишлаб чикишни талаб этади.
Шунинг учун хам фан тараккиёти жараёнида кулга киритиладиган 
билимларда олам, ундаги нарса, ходиса, жараёнларнинг конуниятлари акс 
этади; айни вактда фанлар доирасида илмий билимларни кулга киритиш 
йуллари, усуллари хам ишлаб чикиладики, бу уз навбатида илмий билиш 
(тадкикот) методологияси булмиш фан сохасида уз ифодасини топади.
Метод, методология тушунчалари шу фан мазмунини ифодалашга хизмат 
килади.
Метод деганда муайян илмий ёки амалий фаолиятини тугри уюштириш 
йули, усули назарда тутилади. Метод коида, тартиб, усул, хатти-харакат 
(фаолият) мезонлари йигиндиси булиб хисобланади. Тадкикотчининг тадкикот
56


объектини урганиш (билиш) учун куллайдиган назарий ва амалий фаолият 
усуллари илмий билиш методлари деб юритилади. Илмий билиш, методлар 
урганилаётган предмет ёки ходисанинг табиати, узига хос жихдтлари, конун ва 
конуниятларини очишга ёрдам беради. Метод-чин билимга эришиш йули, у 
тадкикотчини муайян максад сари йуналтиради.
Методология тушунчаси 2 маънода кулланади: методология илмий билиш 
методлари мажмуи ва б) илмий билиш методлари тугрисидаги таълимот.
Илмий билиш методлари муаммоси фанда асосан XVII-XVIII асрда куйилди. 
Лекин 
улар хакидаги 
дастлабки 
карашлар антик давр фалсафасида 
шаклланганини эътиборга олиш лозим.
Кадимий юнон файласуфи Арасту (м.а. 384-322). Табиат, оламни билиш 
манбаи деб хисоблаган, унда сезги ва акл (тафаккур)нинг Урнини алохида 
таъкидлаган: сезги айрим нарсаларни хис этса, тафакккур нарсаларнинг умумий 
томонини идрок этади. Арасту тафаккур шакллари усуллари, конунлари 
тугрисидаги фан-мантик фанини асослаб берди. Гераклит (мил.авв. 544- 
483йиллар) фалсафа тарихида биринчи булиб содда стихияли диалектикани 
асослади, донишмандлик барча нарсада хукмрон, донишманд булиш аклга 
буйсуниш ва уни тан олишдир, деган хулосага келди. Милет мактаби 
намоёндалари оламнинг асосини моддий нарса (сув, олов, хаво, тупрок) деб 
билдилар. Бу оламнинг бир бутунлигини, яхлитлигини англашнинг энг содда 
кУриниши эди.
Инглиз файласуфи Фрэнсис Бэкон (1561-1626) фалсафа тарихида биринчи 
булиб билиш методлари ахамиятини курсатиб берди. Файласуф билишнинг 
куроли(Органон)ни яратишга интилди ва 
1620 йилда ёзилган “Янги 
Органон”(“Билишнинг янги куроли”) асарида билишнинг бирдан - бир тугри 
йули - тажриба ва тахдилдир, деган хулосага келди у билимининг индукция 
методини ишлаб чикди. Методни гуёки коронгуда йуловчининг йулини 
ёритувчи чирокка ухшатди.
57


Француз файласуфи Рене Декарт (1596-1650) дедуктив (рационал) методни 
ишлаб чивди. Унийг фикрича, билишнинг ягона манбаи -акл, факат унинг 
ёрдамида барча бйлимларга эга булиш мумкин.
Немис файласуфи Георг Вилгельм Гегел (1770-1831) билишнинг диалектик 
методини ишлаб чикди. XIX асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб фалсафий 
методлар билан бир каторда математик мантик, психология, социология 
методлари ишлаб чикилди.
Турли асосларга кура илмий билишнинг:
A) формал ва нарсалар мохиятини англашга дойр: Формал ва диалектик 
мантик методлари
Б) эмпирик ва назарий билиш методлари
B) фундаментал ва амалий фанлар методлари. Шунингдек хозирги давр 
фанида кулланадиган куп даражали методлари (методология) хакида фикр 
юритиш лозим.
Кулланиш усулларига кура методларнинг 3 йирик туркуми мавжуд:
1. Умумфапсафий методлар.
2. Умумилмий методлар.
3. Хусусий илмий методлар.
Хозирги замон фанида тараккиётида кулланилаётган методларни 4 
туркумга ажратиш мумкин:
а) алохида илмий мохада кулланадиган методлар;
б) фанлараро тадкикот методлари;
в) умуммантикий методлар;
г) умумфапсафий методлар.
Илмий билишнинг бир катор умумфалсафий методлари мавжуд, улар 
орасида диалектика ва метафизика алохида урин тутади.
Фалсафий 
методлар 
илмий 
тадкикотнинг 
умумий 
мантики 
ва 
йуналишини аниклашга ёрдам беради, зотан фалсафа хам илмий билимлар 
тизими, хам оламни билишнинг умумий методологияси хисобланади.
58


Айни вактда олимлар илмий тадкикотда кулланадиган методлар 
доирасини диалектика ва метафизика билан чеклаб куйиш ноуринлигини, XX 
асрда ишлаб чикилган анаматик, интуиктив, фенаменологик, герменевтик, 
тизимли ва комплекс ёндашув методлари илмий билимлар ривожига ижобий 
таъсир курсатишини таъкидламокдалар.
Умумилмий методлар фаннинг куп сохаларида кулланилади:
A) тизимли ва функционал тахлил.
Б) моделлаштириш.
B) формаллаштириш кабилар киради.
Алохида фанлар доирасида кулланиладиган методлар хусусий илмий 
методлар хисобланади. Масалан: механика, физика, химия методлари. Фаннинг 
муайян сохасида кулландиган методлар мавжуд. М: тиббиётда компьютер 
томографияси.
XX асрнинг охири - XXI аср бошларида илмий билимларнинг 
интеграциялашуви фанлараро тадкикот метод (биофизика, геофизика, физика -
химия каби)ларининг яратилиши ва кенг кулланишига туртки булди.
У м ум илм ий м ето д лар н и н г м аълум кисм и ум ум м анти кий м етод лар д еб
юритилади. Умуммантикий методларга: анализ ва синтез, индукция ва 
дедукция, мавхумлаштириш. умумлаштириш, моделлаштириш, аналогия, 
мавхумликдан аникликка утиш, тарихийлик ва мантикийлик кабилар киради.
XX асрнинг 70-йилларида фанлараро тадкикот усули - синергетикага 
асос солинди.
Хулоса:
Илмий тадкикот инсон маънавий фаолиятининг энг мураккаб шакли 
хисобланади. Ундан кузда тутилган максад табиат ва жамият конунларини 
очиш ва уларни жамият хаётига татбик этиш.
Илмий билимларни кулга киритиш мураккаб жараён. Бу жараёнда илмий 
билиш усулларидан урнида фойдаланиш илмий изланиш 
муваффакиятини 
таъминлашда мухим ахамиятга эга.
59



Download 3,77 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   44




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish