С. Валиева, К. Туленова



Download 3,77 Mb.
Pdf ko'rish
bet2/44
Sana11.04.2022
Hajmi3,77 Mb.
#542420
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   44
Bog'liq
Ilmiy tadqiqot metodologiyasi o`quv qo`llanma 2016

BiU


Колумб саёхатидан 500 йил олдин Тинч ва Атлантика океани ортида китьа 
мавжудлиги хакддаги карашни илгари сурди, Минераллар таснифи ва уларкинг 
пайдо булиш назариясини ишлаб чикди.
Шунинг учун хам XI аср бутун дунеда “Беруний асри“ деб аталгани 
бежиз эмас.1
Ватандошларимиз А \м ад Фаргоний, Абу Райхон Беруний Улугбек асос 
солган турли илм сохалари XVI асрга келиб, Гарб уйгониш даври фанининг 
ривожланиши учун асос булиб хизмат килди.
Фан ва амалиёт. Фаннинг жамиятдаги урни. Фан тараккиёти ижтимоий 
тарихий амалиётбилан бевосита боглик айни вактда ижтимоий тарихий 
амалиётнинг мураккаблашиб боруви, 
ижтимоий мехнат таксимотинлнг 
чукурлашуви илмий билим ривожи. фанда лнгидан янги сохаларнинг пайдо 
булишида мухим омил булиб хисобланади. Амалиёт ва билим аслида оламни 
узлаштиришдан иборат яхлит жараёкнинг узаро чамбарчас боглик икки мухим 
томони хисобланади. Амалиёт илмий билимлар тараккиётида хал килувчи роль 
уйнайди.
Амалиёт кенг маъноли тушунча булиб унинг асосини ишлаб чикариш 
(мехнат) фаолияти ташкил килади. Шунинг баробарида амалиет кишиларнинг 
уз ижтимоий хаётларини куришга каратилган жами хатти харакатларини, шу 
жараёнда юзага келадиган турли 
ижтимоий жараёнларда 
алока ва 
муносабатларни 
уз 
ичига 
камраб 
олади. 
Амалиёт 
илмий 
билишни, 
тадкикотчиларнинг илмий изланишларини хам уз ичига камраб о.пади.
Фан ва амалиёт орасидаги алокадорлик диалектик характер га эга. Бунин г 
маъноси шуки, амалиёт эхтиёжлари илмий билимлар (фан)нинг шаклланиши ва 
ривожланишига олиб келади. Уз навбатида фан ютуклари амалиётга тгтбик 
этилади.
Амалиётнинг фан тараккиётидаги урни куйидагиларда намоён булади:
1 Ислом Каримов. Бую к аж додларим из мсроси- бутун иисониягничг маънавий бойлнги // П резидент Ислом 
К аримовнинг “У рта аср ш арк аллом алар ва мутафаккирларининг тарихий мсроси унин г зам онавий цивилизация 
ривожидаги роли ва ахдмилти” мавзусидаги хдлкаро комференсиянмнг очилиш м аросим идаги «чутки// 
"М аърифат” газетаси, 2.014 йил, 17 май
18


1. Амалиёт инсоннинг олам ва узи хакидаги барча билимлари манбаи 
хисобланади.
2. Билиш, илмий билиш амалиётдан бошланади. Ижтимоий амалиёт 
жараёнида инсон узи учун зарур булган яшаш мухитини яратади, нарса, ходиса, 
жараёнларнинг аввалда маълум булмаган томонлари, конуниятларини билиб 
боради.
3. Амалиёт илмий билиш максади хисобланади. Амалиёт инсонга уз 
эхтиёжарини англаш, шу асосда фаолият йуналишларини тугри аниклаш 
имконини яратади. Барча илмий билимлар амалиёт эхтиёжлари туфайли кулга 
киритилади ва улар уз навбатида амалиётга фаол таъсир курсатади. Бу жамият 
хаёгининг барча томонларидаги узгаришларга, инсоннинг узининг камол 
топишига олиб келади.
4. Илмий билишдан максад - чин илмий билимларни кулга киритиш 
хисобланади. Амалиётда 
уз 
исботини топган билимларгина чин билимлар 
хисобланади ва улар фан мазмунида уз ифодасини топади.
5. Фан - мураккаб ижтимоий ходиса, жамиятдан ташкарида фан йук ва 
булиши хам мумкин эмас. Даставвал моддий ишлаб чикариш эхтиёжлари 
фаннинг шаклланиши ва тараккиётига таъсир курсатган. Айни вактда фан 
жамият хаёгининг барча томонларига, ижтимоий тараккиётга таъсир курсатади. 
Буюк илмий кашфиётлар, улар билан боглик равишда техника, технология 
ривожи инсоният ривожини таъминлайдиган мухим омил хисобланади.
Академик Вернадский фаннинг жамиятдаги Урни га алохида эътибор 
каратган, фан тобора купрок инсоният бахтли келажагини таъминлашнинг хал 
килувчи омилига айланаётганини, биосферанинг ноосферага айланишида 
фаннинг Урни бекиёс эканлигини алохида таъкидлаган эди'.
Фан ва унинг жамиятга таъсири масаласига фалсафий ёндашиш, унинг 
ижтимоий онгнинг бошка шакллари билан узвий алокадорликда жамиятга 
таъсир килишни хисобга олиш талаб этилади.
’ Вернадский В.И. О науке. - М., 1989, 387-388 бетлар.
19


Фаннинг жамиятдаги урни масалвси икки узаро бир-бирига тубдан зид булган 
фапсафий йуналишлар сциентизм ва антисциенизмда уз ифодосини топган. 
Сциентизм тарафдорлари фанни энг юксак кадрият, деб хисоблайдилар, илм- 
фаннинг ижтимоий хаётдаги урнини мутлаклаштирадилар.
Антисциентизм фалсафий йуналиши фаннинг жамиятдаги урнини инкор 
этади, унинг салбий окибатларини мутлаклаштиради.
Фан хакидаги бу икки хил караш бир ёклама, чекланган нуктаи-назар 
ифодаси хисобланади. Аслида фан, унинг жамиятга таъсири масаласига 
фалсафий ёндан
1
ув талаб килинади. Унга кура фан хакикатан хам ижтимоий 
тараккиётнинг мухим омили эканлиги, айни вактда унинг жамиятга ижтимоий 
онгнинг бошка шакллари билан алокадорликда таъсир килишини хисобга олиш 
талаб этилади.
Фаннинг жамиятдаги урни ижтимоий тарихий тараккиётнинг турлича 
даврларида турлича булган. Бу холатни цивилизациялар тарихи мисолида 
куриш мумкин.
Инглиз олими Джон Белл 
фикрича жахон тарихи уч типдаги 
цивилизацияни уз бошидан кечирган. Булар а) аграр; б) индустриал; в) 
постиндустриал цивилизациялар.
Аграр жамиятда инсон табиатга карши курашган. Индустриал жамиятда 
фан 
ютуклари техника, технологияларнинг тараккиётига олиб келган. 
Постиндустриал жамиятнинг энг асосий бойлиги- билим, ахборот. Бундай 
жамиятда ишлаб чикариш ахборотни туплаш, саклаш, кайта ишлаш ва ундан 
фойдаланишга асосланган. Унда жамият ва инсон хаётининг барча сохалари 
учун фан ютуклари асос вазифасини утайди. Айни вактда фундамента^! фанлар 
тараккиёти техника, технологиянинг янада такомиллашувида мухим ахамият 
касб этади.
Фан, техника, технология ва ишлаб чикариш орасидаги апокаларнинг 
тобора мустахкамланиб бориши фаннинг тобора жадал суръатларда ишлаб 
чикарувчи кучларга айлана боришида намоён булмокда.
20


Хозирги даврда фаннинг жамият хаётидаги урни ва ролининг ортиб 
бориши; Биринчидан, унинг моддий ишлаб чикариш тараккиётининг хал 
килувчи омилига айланаётгани; иккинчидан унинг жамият ва инсон хаёгининг 
барча сохаларидаги мавзуси тобора ортиб бораётгани хамда учинчидан, унинг 
инсонга, унинг интеллекти, ижодий кобилиятларини устиришга, баркамол 
инсонни тарбиялашга тобора купрок йуналтирилаётганида намоён булмокда.
Шундан килиб, фан ва жамият орасидаги алокадорлик диалектик 
характерга эга. Бу унинг жамият тараккиёти заруриятидан келиб чикишида, 
шунинг баробарида фаннинг жамият хаётининг барча сохаларига, кишиларнинг 
хаёт шароитлари ва турмушига кучли таъсирида намоён булади.
Адабиётлар
1. Ислом Каримов. Узбекистон XXI аср бусагасида: хавсизликка тахдид, 
баркарорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари.- Т., “Узбекистон”, 1997, 258- 
266 бетлар.
2. Ислом Каримов. Буюк аждодларимиз мероси- бутун инсониятнинг маънавий 
бойлиги. 
Президент Ислом Каримовнинг “Урта аср Шарк аллома ва 
мутафаккирларининг 
тарихий 
мероси, 
унинг 
замонавий 
цивилизация 
ривожидаги роли ва ахамияти’’ мавзусидаги халкаро конференциянинг очилиш 
маросимидаги нутки.- “Маърифат” газетаси, 2014 йил 17 май.
3. Файзуллаев Омонулла. Фалсафа ва фанлар методологияси. -Т ., “Фалсафа ва 
хукук” нашриёти, 2006 йил.
4. Шермухаммедов Н. Фалсафа ва фан методологияси. - Т., 2005 йил, 7 - 122- 
бетлар.
5. Ж.Туленов Философские проблемы науки. - Т., 2001, 5-18бетлар.
6. Хоразм Маъмун академияси ва унинг дунё илм-фани тараккиётидаги Урни. -
Т., 2007йил.
7. Фалсафа асослари. К-Назаров тахрири остида- Т., “Узбекистон" НМИУ, 
2005йил, 328-337-бетлар.
21


8. Философия и методология науки. Под редакцией В.И.Купцова.- Москва, 
АСПЕКТ ПРЕСС, 1996 йил, 57-70 бетлар.
9. В.П.Кохановсий. Философия и методология науки.- Москва, 1999, 5-58, 85- 
118-бетлар.
10. С.Э.Крапивенский. Социальная философия. - Москва, “ВЛАДОС”, 1999. 
238-281-бетлар.
11. Фалсафа. Энциклопедик лугат.- Т., “ Узбекистан миллий энциклопедияси” 
Давлат илмий нашриёти, 2010 йил.
Т аянн туш унчалар: фан, билиш, илмий билиш, билим, классик фан, 
ноклассик фан, постноклассик фан, фандаги дифференциация жараёнлари, 
фандаги интеграция жараёнлари, амалиёт, сциентизм, антисциентизм
Н азорат учун саволлар
1. Фаннинг мохиятини тахлил килинг
2. Фан ва амалиётнинг узаро алокадорлиги
3. Фаннинг тарихий тараккиёти боскичлари
4. Классик фаннинг узига хос томонлари нималардан иборат?
5. Ноклассик фан хакида фикр юритинг
6. Постноклассик фан боскичининг энг мухим жихати нимада?
7. Фан тараккиёти конунлари
8. Илмий билимларнинг дифференциялашуви ва интеграцилашуви деганда 
нимани тушунасиз?
9. Фаннинг жамиятдаги урни.
22


2-мавзу. Илмий тадкикот- илмий билимларни хосил килиш жараёни
сифатида
РЕЖА.
1. Билиш. Илмий билиш.
2. Илмий билиш хакидаги карашлар.
3. Гностицизм, агностицизм, ворислик.
Билиш - ижтимоий тарихий амалиётдан келиб чикадиган ва у билан 
белгиланадиган билимларни хосил килиш, ривожлантириш жараёни.
Илмий билиш - оламни, ундаги нарса, ходиса, жараёнларни чукур, 
атрофлича урганиш; уларнинг мохияти, конуниятларини англаш жараёни.
Гносеология - фалсафанинг билиш назарияси, билишнинг табиати, 
мохияти, имкониятлари, инсон билимларининг вокеаликка муносабатини 
урганувчи фалсафий таълимот.
Инсон уз онги, тафаккури билан оламни била оладими? деган савол 
фапсафада кадимий даврлардан куйиб келинган. Бу саволга жавоблар 
фалсафанинг билиш назарияси — гносеологияда уз ифодасини топган. Аксари 
файласуфлар инсоннинг оламни билиш мумкинлигини эътироф этганлар. Бу 
гностицизм таълимотида уз ифодасини топган.
Гностицизм - фикрлаш кобилиятига эга инсонгина борликдаги нарса, 
ходиса, жараёнларнинг мохиятини билиш мумкинлигини эътироф этувчи 
таълимот. Айни вактда билишни инкор этувчи карашлар хам мавжуд ёки унга 
шубха билан каровчи карашлар хам мавжуд.
Скептицизм - таълимоти Юнонистонда м.а. IV асрда шаклланган. 
Асосчиси - юнон олими Пиррон. Унинг вакиллари объектив вокеликни билиш 
мумкинлигига шубха билан карайдилар.
Агностицизм - таълимоти табиат ва жамият конунлари мохиятини 
билиш имкониятларини рад этади. Агностицизм антик скептицизмдан келиб 
чиккан.
23


Билиш - инсоннинг оламга фаол муносабати; олам, ундаги нарса ва 
ходисаларнинг инсон онгида инъикос этиш жараёни. Инсон олам, узини ураб 
олган атроф - мухит хакида билим ва тасаввурга эга булмай туриб, бирон - бир 
фаолият тури билан шугуллана олмайди. Аксари холларда билишга нисбатан 
фикрлаш, тафаккур тушунчалари кулланади. Тафаккур билишнинг узига хос 
рацион'1 п боскичи. Бу боскичда нарса ва ходисаларнинг умумий, мухим 
жихат 
, хосса - хусусиятлари, улар орасидаги ички, зарурий алока- 
муносабатлар акс этади ва улар фикр (тушунча, мушохада, хулоса)лар оркали 
моддийлашади. Оламни билишнинг узи ижодий жараён, у инсондан нарса ва 
ходисаларни тугри англашни талаб этади. Инсон оламни 2 хил йул билан билиб 
боради; а) кундалик хаёти, амалий фаолияти жараёнида; б) оламни чукур 
англаш, илмий билиш фаолияти оркали.
Илмий билиш оламдаги нарса, ходиса, жараёнларни чукур, атрофлича 
урганиш, уларнинг мохияти, конуниятларини англаш жараёни хисобланади. 
Илмий билиш - оламни маънавий узлаштиришнинг энг мураккаб куриниши. 
Илмий билиш деганда, икки нарса назарда тутилади. а) инсон ва инсоният 
томонидан яратилган билимларни узлаштириш; б) олам хакидаги янги 
билимларни кулга киритиш. Бу жараён илмий тадкикот (ижод) деб юритилади.
Ижод - инсон рухиятининг фаоллиги, инсоннинг яратувчилик фаолияти. 
Ижод натижаси уларок ижтимоий ахамиятга эга булган моддий ва маънавий 
кадриятлар яратилади, илгари маълум булмаган далиллар, хусусиятлар, 
конуниятлар кашф этилади, билиш ва оламни узлаштиришнинг янги усуллари 
ишлаб чикилади. Илмий тадкикот ижоднинг энг мураккаб куриниши 
хисобланади.
Ижод аввало ижодий тафаккур махсули. Ижодий фикрлаш деганда 
шахснинг узига хос ижодкорлик хислатлари назарда тутилади. Ижодий 
фикрлаш, бу нарса ва ходисаларни шунчаки хиссий кабуллаш эмас. Ижодий 
фикрлаш (тафаккур) инсондан уз интеллектуал салохиятини ишга солишни 
талаб этади. Шу маънода ижодий тафаккур (фикрлаш) деганда, оламни узига 
хос хлс этиш, акл кузи билан кури т, бутун борлиги билан англаш тушунилади.
24


Ижодий фиклаш уз ечимини кутаётган муаммоларни аниклаш, уларни 
хал этишнинг янги, узига хос ечимини топа билишда намоён булади.
Илмий билиш билишнинг бошка куринишларидан узига хос жихатлари 
билан фаркланади.
- Илмий билишдан кузда тутилган максад - олам, унинг мохияти, 
конуниятларини англаш.
- Илмий билиш - оламни маънавий узлаштириш, янги билимларни хосил 
килишдан иборат энг мураккаб шакли, унинг натижапари фанлар мазмунида 
акс этади.
-Илмий билиш олам, ундаги нарса- ходисалар хакида объектив мазмунга 
эга билимларни хосил килиш жараёни. Бу билимлар турли- туман шакл 
(тушунча, муаммо, фараз, назария, кашфиёт)ларда намоён 
булади.
-Илмий билиш натижалари илмий (табиий ва сунъий) тил воситасида 
ифодаланади.
-Илмий билиш узига хос моддий воситалар, асбоб-ускуналардан, илмий 
билиш методларидан фойдаланишни назарда тутади.
- Илмий билиш (тадкикот) инсондан махсус тайёргарликни талаб килади.
-Илмий билимлар ривожи уларни ишлаб чикиш, фан мазмунига киритиш
ва амалиётда кУллаш илмий муассаса ва ташкилотларнинг шаклланишига олиб 
келади.
“Илмий билиш” ва “Илмий тадкикот” тушунчаларини узаро фаркпаш 
талаб килинади. Илмий билиш ижтимоий - тарихий жараён хисобланади, у 
гносеология ва эпистемиологиянинг урганиш объекти хисобланади. Илмий 
тадкикот эса илмий билимларни хосил килиш фаолияти булиб, бу фаолият 
билан тадкикотчилар, олимлар ва илмий жамоа шугулланади. Бу фаолиятнинг 
мохияти, узига хос томонлари биз урганаётган фан - илмий тадкикот 
методологиясининг предмети ва объекти хисобланади.
Илмий тадкикот методологияси илмий билимларни хосил килиш 
йуллари, усуллари тугрисидаги фандир. Илмий тадкикот методологияси
25


деганда: а) хусусий фанлар методологияси ва б) умумфалсафий методология 
назарда тутилади.
Илмий тадкикот, унинг узига хос жихатлари илмий тадкикот (изланиш) 
замонавий фан ривожланишнинг асосий шакли хисобланади. Илмий тадкикот 
жараёни муайян таркибий тузилишга эга: а) тадкикот субъекти ва унинг 
фаолияти; б) тадкикот объекти; в) тадкикот жараёнининг узи; г) илмий 
тадкикот натижалари.
Тадкикот субъекти деганда илмий изланувчи, олим ёки олимлар жамоаси 
назарда тутилади.
Тадкикот объекти - олам, унинг барча куринишлари, оламдаги нарса ва 
ходисалар. Фан тараккиёти тадкикот объектларининг тобора кенгайиб ва 
мураккаблашиб боришда намоён булади.
Илмий тадкикот фаолияти узига хослиги билан инсон фаолиятининг 
бошка турларидан фарк килади:
Илмий тадкикот жамият тараккиёти талабларидан келиб чикади ва 
муайян ижтимоий эхтиёж ва манфаатларни кондиришга йуналтирилган булади.
Илмий тадкикот шу фаолият билан шугулланадиган, илмий изланишлар 
олиб бора оладиган кадрлар масаласи билан боглик. Шунинг учун хам юксак 
малакали илмий кадрларни тайёрлаш хозирги давр талаби хисобланади. Бу 
илмий тадкикотчи шахсига нисбатан куйиладиган талабларда намоён булади. 
Илмий изланиш олиб борадиган инсон уз замонасининг илгор гоялари билан 
куролланган, мустакил фикрлайдиган, билим даражаси, савияси юкори, 
янгиликни хис кила оладиган булиши талаб этилади.
Илмий тадкикотлар жараёнида илмий билимлар билан бир каторда илмий 
билиш воситалари, усуллари хам ишлаб чикилади. Илмий изланиш - илмий 
тил, 
билимларни 
кулга 
киритишнинг 
моддий-техник 
базасини 
шакллантиришини назарда тутади. Бу фаннинг моддий-техник базасида уз 
ифодасини топади.
26


Илмий тадкикот фаолияти уни ташкил этиш, жамият тапаблари билан 
мувофиклаштириш, бошкариш билан шугулланадиган муассаса, ташкилотлар 
оркали амалга оширилади.
Илмий изланишлар муваффакияти илмий ахборотлар ва улардан 
фойдаланиш имкониятлари билан бевосита боглик.
Хозирги даврда илмий тадкикотлар ривожида жамият буюртмалари 
тобора мухим ахамият касб этмокда.
Хозирги 
давр 
фан 
тараккиётининг 
давлат 
сиёсати 
даражасига 
кутарилгани билан характерли. Илмий билимларни ишлаб чикариш жамиятда 
энг асосий, хал килувчи сохага, фан ижтимоий хаётнинг барча соха (иктисодий, 
ижтимоий-сиёсий ва маънавий)лари тараккиётини белгиловчи омилигаайланиб 
бормокда.
Инсон фаолияти туфайли жами моддий ва маънавий бойликлар 
я рати л ад и. Фан сохасидаги фаолият натижалари - кулга киритилган илмий 
билимларда ва уларни хосил килиш методларининг такомиллашувида намоён 
булади. Илмий тадкикот методологиясининг мухим муаммолардан бири -
илмий тадкикот воситалари ва методларидир.
Илмий тадкикот воситалари ва усуллари илмий изланишларнинг 
таркибий элементлари булиб хисобланади. Фан тараккиёти давомида илмий 
билиш воситалари хам ишлаб чикилган ва узлуксиз такомиллашиб борган.
Илмий билиш воситаларига: а) илмий билишнинг моддий воситалари; б) 
информатив воситалар; в) математик воситалар; г) мантикий воситалар д) тил 
киради1.
Илмий билишнинг моддий воситалари деганда илмий тадкикот олиб 
боришда кулланиладиган асбоб-ускуналар назарда тутилади.
Илмий изланишларда хисоблаш техникаси ва ахборот воситалари 
(компьютер, интернет, телекоммуникация)нинг кулланиши фан тараккиётининг 
жадаллашиб борувининг мухим омили хисобланади.
1 М.Навиков, Д А.Новиков. Методология научного исследования - Москва. 2010. 73-76- бетпар.
27


Классик 
фаннинг 
шаклланишидан 
бошлаб 
илмий 
билимларни 
шакллантиришнинг математик усулларини ишлаб чикиш бошланди. Хозирги 
замон фанида илмий тадкикот натижапари тахлил килишда математик усул 
кенг куллана бошланди.
Илмий тадкикот жараёнида илмий билишнинг мантикий воситалари 
мухим роль уйнайди. Илмий тадкикот мантикий воситалари деганда, тил 
воситалари деганда тушунча, илмий мулохаза, хулосаларни шакллантириш 
усуллари назарда тутилади.
Илмий тадкикот методологиясининг мухим муаммолари — илмий 
тадкикот методлари хисобланади. Илмий тадкикот методлари деганда: а) 
эмпирик тадкикот методлари ва б) назарий тадкикот методлари назарда 
тутилади.
Илмий тадкикот методологиясида олим фаолиятига нисбатан “илмий 
изланиш” ва “Илмий тадкикот" тушунчалари кулланади. Улар маъно 
жихатидан узаро якин, бир-бирини тулдирадиган тушунчалар хисобланади. 
Илмий изланиш илмий тадкикотнинг узига хос куриниши, илмий тадкикотнинг 
давомийлигини, янги натижаларни олишда давом этиш жараёнини ифодалайди.
Тадкикотчи илмий изланиш фаолиятининг узига хос жихатлари: 
биринчидан, илмий тадкикот боскичма-боскич кечадиган илмий билимларни 
хосил хосил килиш жараёни. Бу жараён тадкикот мавзусини аниклаш ва 
тадкикот объектини танлашдан бошланади.
Иккинчидан, илмий изланиш тадкикотчидан уз фаолият максадини аник 
белгилашни 
талаб этади. 
Учинчидан, 
тадкикотчидан 
илмий 
изланиш 
фаолиятида узи изланиш олиб бораётган илмий муаммо доирасидан ташкари 
чикмаслик талаб этилади.
Туртинчидан, илмий изланиш аввалги илмий изланишларнинг илмий 
тадкикод тахлили асосига курилмоги лозим.
Бешинчидан, тадкикотчининг уз илмий изланиш натижалари баёнида фан 
доирасида мавжуд илмий мактаб вакиллари томонидан ишлаб чикилган илмий 
терминлардан фойдаланиш назарда тутилади.
28


Олтинчидан, 
илмий 
изланиш 
фаолиятини 
бошлаган 
тадкикотчи 
урганилаётган муаммо доирасида уз йуналишини аник белгиламоги лозим 
булади.
Еттинчидан, илмий изланиш натижалари илмий хисобот, илмий маъруза, 
макола, рисола, диссертация шаклларида расмийлаштирилади.
Саккизинчидан, 
илмий 
изланиш 
натижаларини 
расмийлаштириш 
тадкикотчидан фикрларини илмий тилда аник, тахлилий, мантикий изчилликда 
баён эта олишини талаб килади.
Илмий билиш методологияси ва методлари масаласи курснинг алохида 
мавзуси “Метод ва методология. Методлар классификацияси”да тахлил 
килинган.
Илмий тадкикот методологияси олим фаолиятига нисбатан “илмий 
изланиш” ва “илмий тадкикот” тушунчапари кулланади. Улар маъно жихатидан 
узаро якин. бир-бирини тулдирадиган тушунчалар хисобланади. Илмий 
изланиш илмий тадкикотнинг узига хос куриниши, илмий тадкикотнинг 
давомийлигини, янги натижаларни омилда давом этиш жараёнини ифодалайди.
Тадкикотчи илмий изланиш фаолиятининг узига хос жихатлари: 
биринчидан, илмий тадкикот боскичма-боскич кечадиган илмий билимларни 
хосил килиш жараёни. Бу жараён тадкикот мавзусини аниклаш ва тадкикот 
объектининг танлашдан бошланади.
Иккинчидан, илмий изланиш тадкикотчидан уз фаолият максадини аник 
белгилашни талаб этади.
Учинчидан, тадкикотчидан илмий изланиш фаолиятида узи изланиш олиб 
бораётган илмий муаммо доирасидан ташкари чикмаслик талаб этилади.
Туртинчидан, илмий изланиш аввалги илмий изланишларнинг илмий- 
танкидий тахлили асосига курилмоги лозим.
Бешинчидан, тадкикотчининг уз илмий изланиш натижалари баёнида фан 
доирасида мавжуд илмий мактаб вакиллари томонидан ишлаб чикарилган 
илмий терминлардан фойдаланиши назарда тутилади.
29


Олтинчидан, 
илмий 
изланиш 
фаолиятини 
бошлаган 
тадкикотчи 
Урганилаётган муаммо доирасида уз йуналишини аник белгаламоги лозим 
булади.
Еттинчидан, илмий изланиш натижалари илмий хисобот, илмий маъруза, 
макола, рисола, диссертация шаклларида расмийлаштирилади.
Саккизинчидан, 
илмий 
изланиш 
натижаларини 
расмийпаштириш 
тадкикотчидан фикрларини илмий тилда аник, тахлилий, мантикий изчилликда 
баён эта олишини талаб килади.
Илмий тадкикотларнинг икки асосий куриниши мавжуд.
1 .Индивидуал илмий тадкикот.
2. Жамоавий илмий тадкикот. 1
Алохида инсон (тадкикотчи, олим)нинг илмий изланишлари индивидуал 
илмий тадкикот хисобланади. Фан шаклланишининг дастлабки боскичларида 
илмий изланиш индивидуал характерга эга булган. Фаннинг ижтимоий 
институтга айланиб бориши жамоавий илмий тадкикотларнинг шаклланишига 
олиб келган. Жамоавий илмий тадкикот деганда турли илмий текшириш 
институтлари, лабораторияларда фаннинг муайян сохасида хамкорликда илмий 
изланишлар олиб бораётган олимлар жамоаси назарда тутилади.
Жамоавий илмий тадкикотда илмий карашлардаги хилма-хиллик, баъзан 
карама каршиликларнинг мавжудлиги у ёки тадкикотчидан асосланган уз 
нуктаи назарига эга булиши ва бу холатнинг илмий жамоа томонидан 
эътиборга олинмоги талаб этилади.
- фандаги 
узаро комуникатив алокадорлик тадкикотчидан уз илмий 
фаолияти натижаларини илмий жамоа аъзолари билан мухокама килмоги ва шу 
асосда илмий мулокатга киритмогини талаб этади.
— илмий тадкикот натижаларини амалиётга тадбир этиш йулларини 
аниклаш талаб этилади.
1 М.Навиков, Д. А.Новиков Методологи* научного исследования,- Москва, 2010,73-76- бетлар.
* М.Навиков. Д А.Новиков Методология науяного исследования - Москва, 2010, 61-66- бетлар
30


Хулоса урнида: Тадкикот деганда текшириш, урганиш назарда тутилади. 
Илмий тадкикот - илмий билимларни, фанлар мазмунини ишлаб чикаришга 
каратилган инсон маънавий фаолиятининг узига хос тури.
Илмий тадкикот, унинг мохияти, олиб бориш йуллари, усуллари “Илмий 
тадкикот методологияси” фанининг урганиш объекти хисобланади.
Адабиётлар
1. Ж.Туленов. Методология научного творчества. - Т., 2001
2. Ж.Туленов, С.Валиева. Илмий ижод методологияси. -Т., 2008, 4-14- 
бетлар.
3. Н.Шермухаммедова. 
Илмий 
тадкикот методологияси буйича 
маъруза матни. - Т., 2011, 35-37-бетлар.
4. Махбуба Абдуллаева, Геннадий Бокачалов. Философские проблемы 
методологии науки. - Т., Институт философии и права, 2006,4-32-бетлар
5. А.М.Новиков, Д.А.Новиков. Методология научного исследования. - 
Москва, 2009, 61-73 - бетлар
6. Е.В.Ушаков. Введение в философию и методологию науки. 
Учебник для вузов. - Москва, изд. “Экзамен”, 2005, 37-46-бетлар
7. Билиш фапсафаси. -Т., “Университет”, 2005, 166-177бетлар
8. Фалсафа. 
Энциклопедик 
лугат. 
-Т., 
“Узбекистон 
миллий 
энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2010
Т аянч 
туш унчалар: 
билиш, 
илмий 
билиш, 
гносеология, 
эпистемиология, 
илмий тадкикот (изланиш), индивидуал илмий тадкикот, 
жамоавий илмий тадкикот, 
илмий тадкикот воситалари, илмий тадкикот 
методлари, илмий тадкикот методологияси
Н азорат учун саволлар 
1 .Илмий билишнинг узига хос хусусиятлари нималардан иборат?
2. Илмий тадкикот фаолиятининг узига хос томонлари?
3. Илмий тадкикотнинг асосий куринишлари?
4. Илмий тадкикотдан кузда тутилган максад нима?
31


3-мавзу. Илмий тадкикот муаммосининг ф алсафа ва фан тарихида
куйилиш и
РЕЖА.
1. Антик давр фалсафаси
2. Антик фалсафа: билим ва уни хосил килиш йуллари.
3. Урта асрлар Марказий Осиё фалсафасида илмий билиш методологияси 
масаласи
4. Гарб фалсафасида илмий методлари ва методологияси муаммоси.
5. Хозирги давр фалсафаси илмий билиш ва унинг усуллари хакида.
Илмий билиш масаласи илмий билимларнинг шаклланиши билан
бевосита боглик. Илмий билимлар качон ва кандай вужудга келган, деган 
саволга олимлар хилма-хил жавоб берганлар.
Айрим олимлар илмий билиш, унинг илдизлари энг кадимий даврларга 
бориб такалади, фаннинг илк куртаклари кишилик жамиятининг пайдо булиши 
билан боглик майдонга келган, деб хисоблайдилар. Дастлабки билимларнинг 
илдизлари инсон амалиётига бориб такалади. Бу билимлар одамлар хаётида 
керак буладиган курсатмалар шаклида маълум булган ва авлоддан авлодга утиб 
келган. Таникли инглиз олими Джон Бернал узининг “Жамият тарихида фан” 
деган китобида “Бизнинг механизация ва илмга асосланган цивилизациямиз 
аслида энг кадимий даврлардаги моддий техника ва ижтимоий институтлар -
хунармандчилик ва урф-одатлардан келиб чиккан'1 дейди.
Энг кадимий тафаккур услуби - мифология урнини табиат хакидаги 
дастлабки билимлар эгаллай бошлаган. Кадимий Мисрда, Бобилда табиатга 
оид илк билимлар шаклланган.
Илмий билиш тараккиёти тарихини айрим олимлар Гарбий Европа Урта 
асрлар ва Уйгониш даври билан боглаган холда тушунтирадилар.
Уларнинг фикрича, тажрибага, кузатишга таянган билимгина хаки кий 
билимдир. Бу билим илмий тафаккурнинг эски, аристотелча анъаналардан 
халос булгани билан характерланади. Бундай караш Оксфордлик олим Роберт 
Гроссет (1168-1253) ва француз олими Роджер Бэкон (1214-1292) томонидан
32


илгари сурилган. Улар олимларга факат таясрибага, кузатиш ва экспериментга 
таянган холда иш олиб боришни маслахат берганлар. Роджер Бэкон барча 
фанлар тараккиётининг асоси, калити - математика, дейди.
Фан тарихи билан шугулланувчи купчилик олимлар хакикий фан XVI- 
XVII ас.рдан бошлаб шаклланган, деб хлсоблайдилар. Бу даврнинг узига хос 
хусусияти - фаннинг ижтимоий ходисага айлангани, ижтимоий мохият касб 
этгани. XVII асрдан бошлаб илмий билимлар ривожида дифференциация 
жараёнлари туфайли фанлар турли сохаларининг юзага келиши; илмий билиш 
фаолиятининг узига хос томонларининг тадкик этилиши, уни амалга 
оширишнинг йул(усул)ларининг ишлаб чикилиши; илмий билимларни хосил 
килиш, 
такомиллаштириш 
ва 
жамият 
хаётига 
татбик 
этиш 
билан 
шугулланадиган махсус муассаса ва ташкилотларнинг шаклланиши фаннинг бу 
даврда том маънода мураккаб таркибий тузилишга эга ижтимоий-маданий 
ходисага айланганидан даполат беради. 1660 йилда ташкил топган табиатшунос 
олимларнинг Лондон кироллик жамияти, 1666 йилда иш бошлаган Париж 
Фанлар Академияси юкоридаги фикрларни тасдиклайди.
Инсон узини хали табиатдан ажратмаган даврларда одамларда олам 
хакида энг содца тасаввурлар келиб чиккан. Буларни илмий билиш махсули, 
деб бахолаш кийин эди.
Илмий 
билиш 
инсон 
билан 
олам, 
яъни, 
субъект-объект 
муносабатларикинг юзага келиши билан боглик равищда шаклланган. Илмий 
билимларнинг шаклланиши, илмий ижод муаммолариниг куйилиши тарихини 
куйидаги боскичларга 
булиб 
Урганиш мумкин:
1. Антик давр, билим ва уни хосил килиш йуллари хакидаги дастлабки 
карашлар.
2. XVI-XIX асрларда фан методологиясида илмий билиш, тадкикот 
муаммоларининг куйилиши.
3. XX аср фан методологиясида илмий билимларни хосил килиш йуллари, 
усуллари муаммолари.
33


4. 
Хозирги давр: илмий тадкикот л ар олиб ббриш масаласига янгича 
ёндошувлар.
Дастлабки илмий билим ва уларни хосил килиш йуллари хакидаги 
карашлар кадимий Юнонистон (мил.авв. VII-V асрлар)да шакллана бошлаган.1
Бу даврда илмий билимлар натурфалсафада уз ифодасини топди. 
Натурфалсафа табиатни яхпитликдан иборат, узаро богланган ва доимо узгариб 
турувчи бир бутун тизим деб талкин этади. Кадимий Юнон файласуфи Фалес 
(тахминан, м.а.624-547 йиллар) фикрларида оламдаги барча нарсалар намлик 
(сув)цан пайдо булган.
Кадимий Юнон фалсафаси доирасида атомистик назариясининг ишлар 
тизимини олимлар Демокрит ва Левкипп номлари билан боглик. Демокрит 
(460-370 ) дунёдаги хамма нарсалар булинмас зарралар (атом)лардан ташкил 
топган; Хеч нарса бирон-бир сабабсиз пайдо булмайди, деган гояни илгари 
сурган.
Оламда руй берадиган хар бир вокеа, ходиса, атомлар харакати туфайли 
содир булади, уларнинг шакли ва микдори, жойи ва урни, бирлашуви ёки 
ажралиши туфайли нарсалар, дунё пайдо булади хамда халокатга учрайди.
Фалеснинг издоши ва шогирди Анаксимандр (эр.авв 610-540) узининг 
‘Табиат хакида”ги асарида олам чексиз, ноаник бирламчи модда - апейрон 
билан тула; чексиз моддий апейрон - бутун мавжудотнинг ибтидоси; шу 
пайтгача вужудга келган ва келадиган нарсалар апейрондан ажралиб чиккан, 
деб хисоблайди. Анаксимен (эр.авв 588-525) фикрича, оламнинг асоси, 
бирламчи модда - хаводир. Хаво нафакат модданинг бирламчи асоси, у хаёт ва 
рухият манбаи хамдир. Инсоннинг рухи хаво эпкинидан узга нарса эмас. 
Хавонинг куюклашиши булутни, сувни, ерни, тошни келтириб чикаради; 
сийраклашиши — оловни.
Кадимий Юнон файласуфи Платон фалсафасининг асосий мохияти “гоя” 
(“эйдос”)ларг хакидаги маълумотда баён этилган. Унинг фикрича, табиат -
1 Омонулла Файзуллаев. Фалсафа ва фанлар методологияси. -Т , “Фалсафа ва хукук” нашриети 2006 й, 17 бет.
* Эйдос - юнонча “evdos” сузидан олинган, хиссий идрок этиладиган нарсаларнинг умумий асоси, гоя
34


гоялар махсули. Гоялар узгармас, абадий. Оламдаги нарсалар эса гояларнинг 
сояси. Унинг фикрича, моддий дунё уткинчи.
Платоннинг билиш назариясида 

Download 3,77 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   44




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish