S sh. Xabibullayev, S. A. Djumayev defektoskopiya va diagnostika

5.3. Oqib ketishni qidirish va uni nazorat qilish usullari
Turlicha konstruksiyalarning germetikligini namunalar bilan 
tekshirish uchun uning turli tomonlarida bosimlar farqini hosil 
qilish kerak bo‘ladi, bunda namuna moddalaridan tashqari bosim-
lar farqini o‘lchaydigan qurilmalar kerak bo‘ladi (kompressorlar, 

---

31
nasoslar, manometrlar va hokazo), shuningdek, oqib chiquvchi 
joydan namuna moddalarining chiqishini ilg‘ay oladigan vositalar 
kerak bo‘ladi, oqib chiqishni aniqlash uchun maxsus asboblar – 
oqib chiqishni tekshirgich asboblari va asbob bo‘lmagan vositalar 
ishlatiladi, masalan, lyuminessensiyalanuvchan moddalar yoki ka-
pillyar nazorat metodlaridan foydalaniladi.
Oqib ketish usuli bilan nazorat qilinadigan neft va gaz obyekt-
lari yopiq bo‘lmagan sistema hisoblanadi va ularning tashqi va 
ichki sirtiga ta’sir etish imkoni bo‘ladi, bunda obyektning turli to-
monlarida bosimlar farqi vujudga keltirilishiga zarurat kerak 
bo‘lmaydi. Konstruksiyaning turli tomonida gaz aralashmasining 
absolyut bosimlari farqini hosil qilishga ham zarurat yo‘q. Namu-
na gazining parsial bosimining o‘zi yetarlidir.
Bosimlar farqini hosil qiladigan usulda unga kerakli obyektning 
nomi vakuum usulidir. Ichki bosimni atmosfera bosimidan oshir-
adigan usul – siqish hisoblanadi. Gaz bilan siqishda ichki bosim 
doimo hisoblangan bosimdan mustahkamligi bo‘yicha nisbatan 
kam bo‘ladi, bu esa nazorat qilinayotgan obyektning uzilib ketishi 
kabi salbiy oqibatlarga olib kelishining oldini olish maqsadida qi-
linadigan usullar. Gidrosiqishda bo‘laklarga parchalanib uchib ke-
tishlar sodir bo‘lmaydi va uni ishchi bosimdan 25–50% yuqoriroq-
da amalga oshiriladi. Bunda muhim shart – havoning yig‘ilib 
qolishlari bo‘lmasligidir. Shuning uchun, gidrosiqishdan avval bu-
rab qotirilmaydigan bo‘shliqlardan havo so‘rib olinadi, burab 
qotiriladigan yerlardan esa jo‘mrak orqali chiqarib tashlanadi.
Umumiy holatga ko‘ra germetiklikka tekshiriladigan jarayonda 
kuzatiladigan xavfli va zararli faktorlar soni, sanoat va ekologik 
talablari GOST 30703-2001 da keltirilgan.
Presslash uchun va vakuum usuli uchun nazoratning ikki sxe-
masi bo‘lishi mumkin: integral; lokal.
Integral usulida – tahlil qilish – bunda tekshirilayotgan obyekt-
ga tashqari tomonidan yoki uning ichki tomonidan kiruvchi gaz-
ning miqdori tahlil qilinadi. Lokal sxema bilan – bu usulda max-
sus shup bilan namuna gazni har bir oqib ketish nuqtasi 
aniqlanadi.
Masalan, neft va neft mahsulotlari uchun vertikal silindrik 
rezervuarlarni payvandlangan choklarining germetikligini nazorat 

---

32
qilishda bosimning o‘zgarishi 250 mm suv ustuni miqyosida pa-
sayishigacha aniqlaydigan lokal vakuum metrlardan foydalaniladi. 
Payvand choklarning zich emasligini ushbu payvandlangan yerga 
sovunli eritma berilganida hosil bo‘ladigan pufakcha bilan aniqla-
nadi. Bunday vaqtda germetiklikka nazorat qilishni vakuum hosil 
qiluvchi so‘rish moslamasi vakuum nasosi, armatura bloki va 
vakuummetr kabilardan iborat asboblar majmuasi bilan tekshirila-
di. Shunday asboblar majmuasi NIKIMT tomonidan chiqarilgan 
turi 5.3.1-rasmda keltirilgan.