S, Qorayevning «Toponimika» qo'llanmasi toponimikaning ilmiy-nazariy asoslariga feamda O'zbekiston toponimiyasiga bag'ishlangan va shubhasiz, ijtimoiy hajitda gujnanitar fanJaming eng dolzarb

Qayshili, Qalluq, Qalmoq, Qalmoqon, Qalmoqlar, Qalmiq, Qangli, Qandi, Qandekli, 

Qanjig'ali,  Qatag'on,  Qashqar,  Qora,  Qoraabdal,  Qoraqalpoqiya,  Qorakaltak, 

Qoraqasmoq,  Qoraqitoy,  Qorakesak,  Qoraqur-soq,  Qorako'sa,  Qoraqutchi, 

Qoraqushchi,  Qoramurcha,  Qoraqipchoq,  Qoramang'it,  Qoraqishloq,  Qoramo'yin, 

Qoramurt, Qoranayman, Qorao'yniovut, Qorapchi, Qorateri, Qorato'nli, Qoratuxum, 

Qoraxoni,  Qoraxitoy,  Qoracha,  Qora-yantoq,  Qarg'alar,  Qaig'atepa,  Qorliq, 

Qarmish,  Qarsoqli,  Qatag'on,  Qovchin,  Qashg'ar,  Qashtamg'ali,  Qipchoq,  Qiyqim, 

Qirg'iz,  Qirg'izovul,  Qifg'izqo'rg'on,  Qirg'izlar,  Qirg'izmahalla,  Qirsadoq,  Qitoy, 

Qiyoli,  Qiyonni,  Quva,  Quvondiq,  Qo'g'a,  Qo'g'ay,  Qulvachcha,  Qullar,  Qo'ng'irot, 

Qo'ng'irotovul, Quraysh, Quralas, Qurama, Qirqlar, Qishliq, Qiyot, G'alcha, G'olba 

va xokozo. 

Bu  etnonimlar  joy  nomlari  shaklida  qayta-qayta  uchraydi,  Masalan,  ayronchi, 

arg'in, achamayli, bag'anali, beshbola, burqut, g'alabotir, kenagas, tama, ming, mitan, 

oytamg'ali,  sayat,  tortuvli,  o'ymovut,  o'tarchi,  uyas,  qutchi  kabi  etnonimlar  qishloq-

shahar  nomlari  tarkibida  5  martadan  10  martgacha,  bolg'ali,  bolta,  bahrin,  bo'ston, 

qangli,  qoraqalpoq,  uyg'ur,  qashqar,  qiyot,  qurama,  qirq,  mirishkor,  mug'ui  kabi 

etnonimlar  11  –  20  martagacha,  beshkapa,  do'rman,  jaloyir,  tojik,  turkman,  qirg'iz, 

qozoq, qo'ng'irot, mang'it kabi etnonimlar 21 martadan 30 martagacha, qipchoq, saroy 

et-nonimlari 31-40 martagacha takrorlanadi. Arab etnonimi esa 80 dan ortiq oykonim 

hosil qilgan. 

3. Har qanday tilning so'z zahirasi bir qancha manbalar hisobiga boyib boradi. 

Ana 

shunday 

manbalardan 

biri 

toponimiya, 

ya'ni 

geografik 

nomlardir 

Toponimlarning  leksikaning  boshqa  turlariga  o'tishi  ya'ni  atoqli  (ism-familiyalarga) 

yoki  turdosh  otlarga  aylanishi  detoponimizatsiya  (toponimlikdan  voz  kechish) 

deyiladi. Toponimlarga nom bergan so'zlar inson faoliyatining barcha sohalarini (fan, 

texnika,  san'at,  adabiyot,  iqtisodiyot,  kundalik  hayot  sohalarini),  tevarak-atrofdagi 

narsalar  hamda  hodisa-voqealami  qamrab  olgan.  Bunday  so'zlar  minerallar  va  tog' 

jinslarining,  kimyoviy  elementlarning,  o'simliklar  va  hayvonlarning,  kiyim-kechak, 

asbob-uskunalarning, kasalliklarning, tarixiy voqelarning nomlari bo'lishi mumkin. 

Xilma-xil  toponimlar  haqida  tasavvur  berishdan  oldin  bir  necha  misol 

keltiramiz. 

Sibir  deganda  g'arbda  Ural  tog'laridan  sharqda  Tinch  okeani  sohili  bo'ylab 

joylashgan  tog'  tizmalarigacha,  shimolda  Shimoliy  Muz  okeani  sohilidan  janubda 

Qozog'iston  dashtlari  hamda  Mo'g'uliston  Respublikasi  etaklarigacha  bo'lgan  ulkan 

hududni egallab yotgan past tekislik tushuniladi. 

Turkiston chor Rossiyasi tomonidan bosib olgandan keyin, uning qonunlaridan 

bosh  tortgan  fuqarolar  qishi  qahraton  sovuq,  yozda  chivin-chirkaylar  nafas  olishga 

ham  kun  bermaydigan  qattiq  tabiatli  o'lkaga  badarg'a  qilinar  edi  va  bu  sibir  qilmoq 

deyilgan.  Ushbu  atamadan  bir  qancha  narsa-buyumlar  ham  nom  olgan.  Masalan, 

yashil  tusdagi  bir  buyoq,  tik  yoqali  kamzul,  qog'oz  pul,  sovuqqa  chidamli  olma, 

sovuq  xonali  avaxta  sibirka  deb  atalgan.  Geologlar  qizil  tusdagi  qimmatli  toshni 

sibirit deyishadi. Toponimlarning leksikani boyitishda eponim bo'lib xizmat qilishini, 

ya'ni, o'z nomini berishini shu misollardan bilsa ham bo'ladi. 

---

Aholi  punktlari,  ayniqsa  shaharlar  (bordo,  kagor,  xeres  vinolari,  borjomi  suvi, 

satin  gazlamasi,  qo'qonarava,  chustdo'ppi  va  hokazo.),  davlatlar,  mamlakatlar, 

o'lkalar, xududlar, turli joylafning nom-laridan kelib chiqqan turdosh otlar juda ko'p. 

Masalan,  alebastr  Misrdagi  shu  nomli  shahar,  mndezit  Janubiy  Amerikadagi 

tog', boksit Frantsiyaning janubidagi Boks degan joy nomidan, kaolin (chinnigulning 

ilmiy  nomi)  Xitoydagi  Kaolin  Izyansi  viloyatidagi  joy  nomidan,  muskovit 

Moskvaning Moskoviya, to'yamo'yinit Farg'ona viloyatdagi To'yamo'ym koni, xibinit 

Rossiyaning  shimolidagi  toglar  nomidan  olingan.  Yer  tarixidagi  devon,  kembriy, 

perm  toponimlardan  nom  olgan  geoiogik  davrlardir.  Daryolarning  buralib  oqadigan 

qismining  meandr  atalishi  kichik  Osiyodagi  Meandr  daryosi  nomidan  kelib 

chiqqanini geograflar yaxshi bilishi kerak. 

Ameritsiy,  balxashit,  germaniy,  yevropiy,  yerevanit,  indiy,  kaliforniy,  fransiy 

kabi  kimyoviy  elementlar  va  moddalarning  qanday  toponimlardan  nom  olganini 

bilish  qiyin  emas.  O'simliklardan  apelsinning  gollandcha  «xitoy  olmasi»  degani, 

kofening  Afrikadagi  Kaffa  o'lkasi,  shpanka  Ispaniya,  qirmiska  uzumi  va  qirimsag'iz 

o'simligi  Qrim,  kanareyka  zotli  sayroqi  qush  Atlantika  okeanidagi  Kanar  orollari 

nomidan,  sardina  (sardinka)balig'i.  O'rta  dengizdagi  Sardiniya  oroli  nomidan 

olingan.  Shuningdek  gazlama  turlaridan  boston  movuti  AQSh  dagi  Boston  shahri 

nomidan,  nafis  gazlamalar  kashemir  Xindistondagi  Kashmir  viloyati  kelib  chiqqan. 

Krepdeshin  «Xitoy  matosi»  degan  so'z.  Boshqa  sohalardan  misollar  ketiradigan 

bo'lsak, limuzin avtomobili Fransiyaning Limoj departamentining nomidan,  mayonez 

sousi  O'rta  dengizdagi  Menorka  orolining  markazi  Maon  shahri  nomidan,  plombir 

muzqaymog'i  Fransiyadagi  shu  nomli  shahardan,  konyak  Fransiyadagi  shu  nomli 

shahardan, feska, fes bosh kiyim Marokashdagi Fets shahri norftidan olingan. Dollar 

so'zini oling, u Germaniyadagi Ioaximstal shahri nomidan olingan bo'lib ioxamstaler 

so'zining  amerikacha  qisqarib  o'zgargan  shaklidir.  Akademiya  Gret  siyaning  Afina 

shahri  yaqinidagi  Akademiya  o'rmonzori  nomidan,  roman  –  asli  lotincha  romanus 

so'zidan  kelib  chiqan  (Rumniki  –  Rimniki).  Shpingalet  (tamba)  Ispaniya  nomidan, 

fara chirog'i Iskandariya shahri yaqinidagi (Misr) Faros oroli nomidan, Bibliya (Injil 

–  Bibliyaning  bir  qismi)  nomi  yunoncha  biblos  (papirus  o'simligining  po'stlog'i) 

so'zidan yasalgan bo'lib, asli Suriyadagi Bibl shahri nomidan kelib chiqqan. 

Osiyoda,  jumladan  O'zbekistonda  farzandlarni  joy  nomlari  bilan  atash 

qadimdan  rasm  boigan.  Ko'pincha  bola  aytaylik,  boshqa  bir  mashhur  muzofotda, 

shaharda  tug'ilsa  o'sha  joy  nomi  ism  bo'lib  qflgan.  Buxorboy,  Toshkanboy, 

Qo'qpnboy,  Sayramboy  ismlari  ana  shular  jiimlasidandir  (biroq  Qarshiboy  ismi 

bundan mustasno, bola tug'ilayotganda teskari kelib qolsa, Qarshiboy deb ism olgan). 

Bunday  ismlarda  o'sha  joy  nomining  imlosiga  amal  qilinmagan,  Buxoroboy, 

Toshkentboy  deb  talaffuz  qilinmagan.  Qo'qon  qadimda  Xuqand,  Xuvaqand  deb 

atalgan. Shuning uchun ham, sovet hokimiyatining dastlabki yillarida chet elga ketib 

qolgan  o'zbeklar  uchun  chiqariladigan  gazetalarda  u  shahar  hozir  ham  Xuqand  deb 

yoailadi. 

Toponimlardan  nom  olgan  ismlar  ko'p  emas,  biroq  joy  nom-larini  o'zlariga 

nisba, ya'ni nisbiy familiya qilib olgan mashhur kishilar tarixda juda ko'p bo'lgan. 

Shu  narsa  xarakteriki,  O'rta  Osiyoda,  jumladan  O'zbekistonda  joylarni  malum 

va mashhur shaxslaming nomlari bilan atash rasm boimagan. 

---

Kishilar  hammaga  tanilib,  xususan  qo'liga  qalam  olib  yuksak  ijod  sohibi 

bo'lgandan keyin o'zlari tug'ilib o'sgan shaharlar, viloyatlar nomlarini o'zlariga nisba, 

ya'ni  nisbiy  familiya  qilib  olganlar.  Tarixda  Andijoniy,  Buxoriy,  Namangoniy, 

Samarqandiy, Termiziy, Toshkandiy,

 

Xorazmiy singari ko'plab allomalar o'tgan.