S. M. Turobjonov, T. T. Tursunov, K. M. Adilova

2.4. Nurlanishning oichov biriiklari
Nurlanishning biologik obyektlarga ta’sirini baholash uchun ionlash­ tiradigan nurlanishning asosiy ko‘rsatkichlarini ko‘rib chiqish kerak.
M a’lumki, radioaktiv atomlarining soni vaqt davomida eksponensial qonuniga muvofiq kamayib boradi:
N (t) = N ( 0)ехр(~Яг).
Bunda: N (0) —boshlangich vaqtda olingan radioaktiv atomlarining soni;
Y -yemirilish doimiyligi, u radioaktiv atomlaming sonini kamayishi tezligini ifodalaydi, s_1.
Radioaktiv moddalar bilan ishlaganda ularning umumiy miqdori emas, balki ajralib chiqayotgan zarralar soni yoki unga proporsional boigan parchalanayotgan atomlaming son ko‘rsatgichi muhim aha­ miyatga egadir.
Radioaktiv moddalaming faolligi A — bu bir radioaktiv nurlan-tiruvchida vaqt birligi davomida sodir boigan dN yadro o‘zgarish~ laming sonidir:

Radioaktiv moddalaming faolligini oichash birligi — Bekkerel

(Bk).
1 Bekkerel bir sekundda bitta yemirilishga ega boigan radioaktiv moddaning faolligiga tengdir.
Amaliyotda ko‘pincha Kyuri (Ku) faollik birligidan foydalaniladi:
IKu = 3,700 Ю1 0 Ж . •
Ionlashtiradigan nurlanishning atrof-m uhitdagi tirik va jonsiz obyektlarga ta’sirini baholash uchun dozimetriyada qabul qilingan asosiy ko‘rsatkich —bu nurlanishning yutilgan miqdoridir.
Nurlanishning yutilgan miqdori D. ut— bu organizmning dM massa birligiga ionlashtiradigan nurlantiruvcfii tomonidan berilgan o‘rtacha energiya dE dir:

[)уш ' d M •

Yutilgan miqdorning o‘lchash birligi —Grey (Gr). 1 Grey —nurla­ nishning 1 J energiyasi 1 kgnurlantirilayotganmoddagato‘g‘rikeladigan yutilgan miqdordir.
Yutilgan miqdorning amaliyotda qo'llaniladigan yana bir oMchash birligi —radian (rad):
1 rad = 10‘ 2 Gr.
Foton nurlanishning maydonini baholash uchun ekspozitsion miq-dor tushunchasidan foydalaniladi.
Nurlanishning ekspozision miqdori D eks —bu d M massali havodagi hosil bo'lgan barcha bir xil ishorali ionlarning d Q umumiy zaryadining ushbu hajmdagi havo massasiga nisbatidir:

• 
  -1Я-eks d M '
  

Ekspozision miqdorning oichash birligi — 1 kulon zaiyad 1 kilog-ramm massaga to‘g‘ri keladigan miqdordir (Kl/kg).

Amaliyotda ekspozision miqdorning o'lchov birligi — rentgendan foydalaniladi:
IP = 2,58 10“ 4 K l/k g ■
Nurlanishning har xil turlarini tirik organizmlarga ta’sir etishini baholash uchun ekvivalent miqdordan foydalaniladi. Nurlanishning ekvivalent miqdori Dekv ~ bu turli xil nurlanishning organizmlarga ta’sir etishi koeffitsentiga ko‘paytirilgan yutilgan miqdordir.
D . ~ kD ,

ekv yut
bunda к — ionlashtiradigan nurlanishning biologik sarnaradorligini ifodaJovchi o‘lchovsiz sifat koeflltsenti.
Rentgen, y-nurlanish va p -zarralar uchun к =1, a-nurlanish uchun к = 2 0 .
Nurlanishning ekvivalent miqdori zivert (Zv) birligida o‘lchanadi.

• 
  Zivert —bu lG r rentgen yoki j -nurlanishning yutilgan miqdori ko‘rsatayotgan biologik samaradorligiga teng bo‘lgan samaradorlikni hosil qilayotgan nurlanishdir. Ekvivalent miqdorini yana bir o'lchash birligi — ber:
  

1 ber = 0,01Zv.

Yutilgan miqdorning quwati P (ekspozitsion miqdorning quwati — Pets, ekvivalent miqdorning quwati - P k ), bu yutilgan miqdorning (ekspozitsion miqdorning, ekvivalent miqdorning) ta’sir etish vaqtiga bo‘lgan nisbatidir: