|
N03 -> N0+02
N 03+N0 -> 2N02
D iazot pentaoksidi ham troposfera sharoitida beqaror bo‘lib tez parchalanadi va diazot uchoksidi bilan kislorod hosil qiladi yoki havodagi suv beg‘lari bilan reaksiyaga kirishib azot kislotasiga aylanadi:
n 2o 5 -■> N 20 3+ 0 2
N20 5+H20 > 2HN03
Shuning uchun ham NOx umumiy formulasida asosanNO, N 0 2 va N 20 tushuniladi.
Azot gemioksidi (N20 ) ning miqdori balandlik bo‘yicha sezilarli darajada o‘zgarmaydi va uning o‘rtacha miqdori 0,26 yoki 0,33 m ln 1 ga teng. Troposferaga azot gemioksidi asosan denitrifikatsiya jarayonlari natijasida 100 m ln t/ly ilg a m iqdorida kelib tushadi. N 20 ning atmosferadagi umumiy miqdori 2000 mln t ga teng bo‘lganligini hisobga olganda uning atmosferadagi o ‘rtacha saqlanish vaqti 20 yilga tengdir.
N 20 ni atmosferadan chiqib ketish yo‘llari quyidagicha bo‘lishi mumkin:
1. fotodissotsiatsiya jarayoni natijasida parchalanishi:
N20 -» N 2 + О ( X < 250 nm )
2. faol kislorod atomi bilan reaksiyalari
N20 + OOD) -» N2+ 02
yoki
N20 + О(Ю) 2NO
Bu ikkita reaksiya bir xil tezlik bilan amalga oshadi (298° tezlik konstantalari 7,4T0~U va 8,6-10-11sm3/ (molek.s) ga teng).
Troposfera sharoitida faol kislorod atomining miqdori kam bo‘l-ganligi uchun hamda X < 250 nm to‘lqin uzunligida nurianish yo‘qligi sababli N 20 molekulalari barqaror bo‘lib, uzoq vaqt davomida saqlanib turishi va stratoferaga ko‘tarilishi mumkin. Stratosferada esa 0 CD) atomlarining miqdori ko‘payishi sababli va kuyosh nurlanishning spektri o‘zgarishi hisobiga N 20 molekulalarini parchalanish jarayonlari tezla-shadi. Shuning uchun ham 35 km balandlikda N 20 ning miqdori troposferaga nisbatan 10 barobar kamdir.
Azot oksidi va dioksidi o‘zaro biri biriga aylanadi. NO molekulalari kislorod ishtirokida NO, holatigacha oksidlanadi. Muvozanat holatida azot dioksidining miqdori NO miqdoridan 100 barobar ortiq bo'lishi kerak.
Lekin oxirgi 15—20 yil davomida o ‘tkazilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, yer yuzasidagi azot oksidi NO ning miqdori N 0 2 ning miqdori bilan teng bo‘lib qolayapti. Yer yuzasidan atmosferaga katta miqdorda NO oksidlari kelib tushishi hisobiga muvozanat holatiga erishish qiyin. Shuning uchun atmosfera havosidagi azot oksidlarining um umiy miqdorini aniqlash uchun aw al azot oksidini N 0 2 gacha oksidlab keyin uning miqdori aniqlanadi.
Tabiiy manbalardan azot asosan azot oksidlari holatida (denitrifi-katsiya jarayonlari, ammiak oksidlanishi va yashinlar natijasida) kelib tushadi. Bu jarayonlar natijasida har yili troposferaga 21 dan 89 mln t gacha elementar azotga hisoblanganda N 0 x kelib tushadi. Antropogen manbalardan esa qo‘shimcha yana 20 mln t azot oksidlar holatida kelib tushadi. Ham tabiiy, ham antropogen chiqindilarning tarkibida azot asosan NO oksidi holatida bo‘ladi.
Barcha yonish jarayonlarida oksidlantiruvchi sifatida havo ishlatilishi sababli havodagi azot oksidlanishi jarayoni azot oksidlari hosil bo‘lishi-ning asosiy manbasi hisoblanadi. Temperatura oshishi bilan havoda azot oksidlarining miqdori ortib boradi. Issiqlik elektrostansiyalarida va avtomobil dvigatellarida tabiiy yoqilg‘ilaming yoqish jarayonlari atmosferani azot oksidlari bilan ifloslanishining asosiy manbasi hisoblanadi.
Troposferada NO quyidagi reaksiyalar natijasida oksidlanadi:
1) gidroperoksid radikali bilan reaksiyaga kirishib azot dioksidiga aylanadi:
NO + H02-> N 02+ OH
2) ozon molekulasi bilan reaksiga kirishadi:
NO + 03-> N02+ 02
Bu reaksiyalarning tezlik konstantalari 298K da 8,4-10 12 va 1,8 T 0 14 sm3/ (molek s) ga tengdir.
Troposferada tolqin uzunligi A, < 398 nm nurlanish ta’sirida azot dioksidi parchalanib azot oksidi va kislorod atomini hosil qiladi:
N02-» NO + О (3P)
Hosil bo‘lgan azot oksidi yana oksidlanish jarayoniga kirishadi, kislorod atomi esa troposferada ozon paydo bo iishiga olib keladi.
18-rasmda atmosferadagi azot birikmalarining aylanma harakati ko'rsatilgan.
Azot birikmalarining aylanma harakatidagi asosiy yo‘nalishlardan biri — bu azot kislotasining hosil bolishidir. Troposferadagi hosil bo‘layotgan azot kislotaning 44% i azot dioksidi gidroksil bilan reaksiyasi natijasida hosil boiadi:
N 02+ OH -» HNO,
24% H N 0 3 diazot pentaoksidi suv bilan reaksiyaga kirishganda hosil bo‘ladi:
N ,O s + H 20 2H N 0 3
Do'stlaringiz bilan baham: |
